BDU-NUN TƏSİS OLUNMASI

Bakı Dövlət Universiteti 1919-cu il sentyabr ayının 1-də Azərbaycan Xalq Cüm­huriyyətinin parlamenti tərəfindən təsis edilmişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyev BDU-nun yaradılması kimi mühüm tarixi hadisəyə olduqca obyektiv qiymət verərək demişdir ki, əsrin əvvəlindən bu günə kimi Azərbaycan elminə çıraq tutan universitetimizin yaradılması xalqımızın tarixində ən əlamətdar hadisələrdən biridir. Tarixi haqsızlıq ucbatından uzun müddət müstəqilliyini və dövlətçiliyini itirməyə məcbur olmuş Azərbaycan xalqı milli təhsil sistemini və mənəvi tərbiyə formalarını yaratmaq imkanlarından da məhrum edilmişdi. Yalnız 1918-ci ildə müstəqillik qazanaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini elan edən xalqımız neçə yüz illərdən sonra milli və ictimai tərəqqidə elmin, təhsilin rolunu qiymətləndirmək imkanı qazandı.

Bolşeviklərin və ermənilərin yaratdığı daxili qarışıqlığa və iqtisadi vəziyyətin ağır olmasına baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milli mədəniyyətin, təhsilin, ədəbiyyatın və incəsənətin inkişafına xüsusi önəm vermiş, bu ümdə məsələlərə xü­susi qayğı ilə yanaşmışdır. Bu qayğı demokratik ziyalılarımızın uzun illərdən bəri apardığı gərgin mübarizənin həyati təzahürü idi. Azərbaycan milli hökuməti yarandığı ilk günlərdən həlli mühüm olan bir sıra iqtisadi və siyasi problemlərlə üzləşsə də, xalqın maariflənməsi üçün çox ciddi addımlar atmış, bütün məktəblərdə təhsilin icbari olması və ana dilində aparılması sahəsində konkret tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu tədbirlərin içərisində bütün müsəlman Şərqində ilk Avropa tipli ali məktəb kimi fəaliyyətə başlayan, hazırda Azərbaycan Respublikasının aparıcı ali təhsil müəssisəsi olan Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması xüsusi yer tutur. Şərq dünyasına respublika məfkurəsini və demokratik idarə üsulunu gətirən Azərbaycan xalqının və dövlətinin həyata keçirdiyi nəhəng tarixi hadisələrdən biri, şübhəsiz, BDU-nun yaradılması olmuşdur. Dövrün ağır və mürəkkəb beynəlxalq şərtlərinə, xarici təhdidlərə, kəskin maliyyə və kadr çatışmazlığına baxmayaraq, milli hökumət ölkədə təhsil və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirir, ciddi tədbirlər həyata keçirirdi. Bunun da səbəbini Cümhuriyyət xadimlərinin, demək olar ki, hamısının bir nəfər kimi bu taleyüklü işdə maraqlı olması ilə izah etmək olar. İyirmi üç aylıq fəaliyyətlərinin on ayı ərzində bu dövlət xadimləri gərgin mübahisə və müzakirələrdən sonra həyatlarının bəlkə də ən böyük arzusunu – müstəqil dövlətin müstəqil ali təhsil ocağını – Bakı Dövlət Universitetini yaratmağa nail olmuşdular. Əlbəttə, o dövrdə universitetin yaradılması ideyasının meydana çıxmasını şərtləndirən bir sıra amillər mövcud idi. Hər şeydən əvvəl, azərbaycanlıların maariflənməsini və təhsilinin inkişafını düşünən qabaqcıl ziyalıların, ictimai xadimlərin başlıca arzularından biri universitet açmaq olmuşdu. Lakin bu ideyanı əvvəlki dövrlərdə gerçəkləşdirmək üçün şərait və imkan mövcud deyildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması isə bu sahədə bir ümid çırağı yandırdı. Dövrün ağır və mürəkkəb beynəlxalq şərtlərinə, xarici təhdidlərə, kəskin maliyyə və kadr çatışmazlığına baxmayaraq, milli hökumət ölkədə təhsil və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirir, ciddi tədbirlər həyata keçirirdi.

Bunun da səbəbini Cümhuriyyət xadimlərinin, demək olar ki, hamısının bir nəfər kimi bu taleyüklü işdə maraqlı olması ilə izah etmək olar. Bu vətənpərvər ziyalıların əksəriyyəti Avropanın qabaqcıl universitetlərində təhsil almış şəxsiyyətlər olmuşdur. Məsələn, Əlimərdan bəy Topçubaşov Sankt-Peterburq Universitetini, Fətəli xan Xoyski Moskva Dövlət Universitetini, Nəsib bəy Yusifbəyli Odessa Universitetini, Əhməd bəy Ağayev Parisdə Hüquq Məktəbini və Sorbonna Universitetini, Behbud xan Cavanşir Almaniyanın Frayberq şəhərində Dağ-Mədən Akademiyasını, Mir Hidayət Seyidov Kazan Universitetini, Aslan bəy Səfikürdski Sankt-Peterburq Universitetini, Məmmədrza Vəkilov Xarkov Universitetini bitirmişdilər. Onlar mükəmməl təhsilin bəhrələrini öz gözləri ilə görmüş, həyat təcrübələrində sınaqdan keçirərək, bunu öz vətənlərində həyata keçirmək arzusu ilə yaşamışdılar. Vətən mücahidlərinin əlinə belə bir fürsət yalnız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra düşmüşdü. Dövlət quruculuğunun daha möhkəm təməllərlə həyata keçirilməsi və müstəqilliyin qorunub saxlanılması üçün ali təhsilli milli kadrların hazırlanmasının əhəmiyyətini başa düşən Cümhuriyyət xadimləri bu vəziyyətin düzəldilməsindən ötrü addımların atılmasının vacibliyini dərk edərək xalqın sivil dünya elminə və təhsilinə yiyələnməsi üçün universitetin yaradılması qənaətinə gəlmişdilər. İyirmi üç aylıq fəaliyyətlərinin on ayı ərzində bu dövlət xadimləri gərgin mübahisə və müzakirələrdən sonra həyatlarının bəlkə də ən böyük arzusunu – müstəqil dövlətin müstəqil ali təhsil ocağını – Bakı Dövlət Universitetini yaratmağa nail olmuşdular. BDU-nun yaradılması tarixinə nəzər saldıqda, təsis edildiyi günə kimi onun nə qədər çətinliklərlə üzləşdiyini müşahidə etmək olar. Bu tarix bütövlükdə müstəqil Azərbaycanın yaranmasında xalqımız qarşısında dayanan maneələri, həm xalqımıza bu işdə dəstək olan çoxsaylı xeyirxah insanları, həm də ölkəmizi müstəqil, sivil ölkələr sırasında görmək istəməyən qüvvələri özündə əks etdirir... Azərbaycanda universitetin yaradılması asan proses deyildi. Ölkənin maliyyə imkanları xeyli zəifləmişdi, maddi-texniki baza yox idi. Milli kadrların çatışmazlığı tədris prosesinə rusdilli müəllimlərin cəlb olunmasını zəruri edirdi. Bu isə tədrisdə ruslaşdırma siyasətinə gətirib çıxara bilərdi. Lakin bu narahatlıqlar Azərbaycan dövlət xadimlərini niyyətlərindən döndərə bilmədi. Çarizm və Müvəqqəti hökumətin zülmündən ayrılıb istiqlalını elan edən, bolşevik təhlükəsilə üz-üzə dayanan Azərbaycanın dövlət və siyasi xadimləri niyyətlərində israrlı oldular. Çar mütləqiyyətinin hakimiyyəti dövründə Rusiya imperiyasının tərkibində təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Cənubi Qafqazda bircə ali məktəb də açılmamışdı. Hələ 1871-ci ildə Rusiya çarı II Aleksandr Tiflisdə olarkən şəhər idarəsi burada bütün xərcləri özləri tərəfindən ödənilməklə universitet açılması xahişi ilə ona müraciət etmiş, lakin bu xahiş yerinə yetirilməmişdi. 1897-ci ilin sentyabr ayında Kiyev və Varşavada politexnikum açıldıqdan sonra, belə bir təhsil müəssisəsinin Zaqafqaziyada da açılması sahəsində danışıqlar başlanmışdı. Bakı Şəhər Duması və neft sənayeçiləri bu məktəbin açılması üçün birdəfəlik 250 min rubl verəcəklərini və hər il onun maliyyələşdirilməsi üçün kredit müəssisələri vasitəsilə borc pul ayrılacağını öhdələrinə götürdüklərini bildirsələr də, bu ideya da həyata keçirilmədi. 1906-cı ildə Zaqafqaziyada ali təhsil ocağının açılmasına dair danışıqlar yenidən gündəmə gəlmişdi. Bu dövrdə hakimiyyət orqanlarının fitnəkarlığı ilə ermənilərin müsəlmanlara qarşı törətdiyi qırğının guya qarşısını almaq məqsədilə çar mütləqiyyəti öz «qayğıkeşliyini» nümayiş etdirmək istədi. Tiflisdə politexnikum açılması və ali məktəbin təşkilinə ianə toplanılması üçün Qafqaz canişinliyi nəzdində xüsusi Baş Komitə yaradıldı. Bu məsələ də xeyli müddət uzadıldı. 7 may 1910-cu ildə Xüsusi Baş Komitənin sədri məktubla Bakı, İrəvan, Yelizavetpol, Poti, Batum, Qroznı və b. şəhər dumalarına müraciət edərək, Tiflisdə Qafqaz Universitetinin aşılması və hər il onun xərclərinin ödənilməsi üçün kömək göstərilməsi barədə xahiş etdi. Lakin Qafqazda ictimaiyyətin köməyi ilə universitet açılması ideyası Dövlət Duması tərəfindən müdafiə olunmadı. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistandan olan deputatların əksəriyyəti bu məsələnin II Dövlət Dumasında müsbət həllini tələb etsələr də, onların tələbinə məhəl qoyulmadı. Rusiyada 1917-ci il Fevral inqilabından sonra, Müvəqqəti hökumətin maarif naziri S.F.Oldenburq Tiflis şəhər Dumasına məktub-teleqram göndərərək xahiş edir ki, Cənubi Qafqazda açılması nəzərdə tutulan yeganə ali məktəbin – Tiflis Rus Universitetinin layihə və smetasını qısa zamanda hazırlayıb hökumətin müzakirəsinə təqdim etsinlər. Bu, əslində, çar bürokratiyasının müstəmləkə əsarəti altında olan xalqlara qarşı yeritdiyi siyasətin, xüsusən maarif və mədəniyyət sahəsindəki siyasətin əsaslı şəkildə tənəzzülü demək idi. Tiflisdə «Rus universiteti»ni açmaq üçün yerli Ali qadın kurslarının professorlarından ibarət komissiya yaradılır. Bu komissiyaya görkəmli alim, cərrah və pedaqoq, üç universitetin – Saratov (1909), Tiflis (1918) və Bakı (1919) universitetlərinin yaradılmasında mühüm rol oynamış professor Vasili İvanoviç Razumovski (1857-1935) başçılıq edirdi. Komissiya universitetin layihə və smetasını hazırlayıb Zaqafqaziya Respublikası hökumətinin müzakirəsinə verdi.

Sonrakı hadisələri V.İ.Razumovski belə xatırlayırdı: «İşimiz qurtarana yaxın Qafqaz Zaqafqaziya Respublikası kimi Rusiyadan ayrıldı və gürcülərdən, ermənilərdən və türklərdən ibarət qarışıq hökumət təşkil edildi. Xalq maarif naziri bakılı Fətəli xan Xoyski idi. Biz Tiflisdə rus universitetinin təşkili üçün apardığımız işdən istifadə etməyi həmin hökumətə təklif etdik. Nazir bizi dinlədi, Qafqazda rus universitetinin təsis edilməsinə rəğbətini bildirdi, lakin əlavə edib dedi: «Bəs niyə Tiflisdə? Tiflisdə Politexnikum var, indi də gürcü universiteti?.. Bəlkə universiteti Bakıda açmaq daha düzgün olardı?» O, bizim məlumat məktublarımızı nəzərdən keçirmək üçün götürdü və bizim məqsədimiz barədə Nazirlər Şurasına məlumat verəcəyini vəd etdi». Təəssüf ki, o dövrdə yaranmış daxili və xarici vəziyyətlə bağlı Zaqafqaziya hökuməti bu məsələyə baxmağa imkan tapmadı. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya Seyminin öz fəaliyyətini dayandırması nəticəsində üç müstəqil respublika – Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan respublikaları yaradıldı. Tiflisdə fəaliyyət göstərən Ali qadın kursları 1918-ci ilin iyulunda üç fakültədən – təbiət, tarix-filologiya və tibb fakültələrindən ibarət olan Zaqafqaziya Universitetinə çevrildi. Professor V.İ.Razumovski tədrisin rus dilində aparıldığı bu universitetin rektoru vəzifəsinə seçildi. Lakin yarandığı ilk gündən bu universitet respublikalar arasında siyasi ziddiyyətlərlə və böyük maliyyə çətinlikləri ilə rastlaşırdı. Ermənistan hökuməti universitetə bir qəpik də pul vermirdi, Gürcüstan hökuməti isə onu gürcü universiteti üçün rəqib sayırdı. Elə bu səbəblərdən onun Tiflisdə fəaliyyət göstərməsi mümkün olmayacaqdı. Nəticədə, universitetin rəhbərliyi sonrakı illərdə Yekaterindorf, İrəvan və ya Bakıda fəaliyyət göstərə bilməsi üçün danışıqlara başlayır. Belə bir vaxtda Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Bakı şəhərində universitetin açılmasına böyük əhəmiyyət verirdi. Maarif və dini işlər naziri olan Nəsib bəy Yusifbəyli də bu işi reallaşdırmaq üçün bütün bilik və bacarığını sərf edirdi. Azərbaycan hökuməti millətin taleyində ali təhsilin rolunu düzgün qiymətləndirərək, ictimai, siyasi və mədəni tələbatı nəzərə alaraq, universitetin məhz Bakıda açılması üçün əməli fəaliyyətə başlayır. Bu dövrdə Azərbaycanın Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Firudin bəy Köçərli, Həbib bəy Mahmudbəyov, Abbas Səhhət, Nəriman Nərimanov, Sultan Məcid Qənizadə, Üzeyir Hacıbəyli kimi mütərəqqi ziyalıları və ictimai xadimləri öz qabaqcıl ideyalarını ali məktəblə bağlayırdılar. Ölkənin intellektual potensialı və iqtisadi gücü də universitetin fəaliyyətə başlamasına imkan verirdi.

V.İ.Razumovski yazırdı: «1919-cu ilin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasının xalq maarif naziri Həmid bəy Şahtaxtinski Tiflis şəhərinə gəldi. O, Zaqafqaziya rus universitetini Bakıya köçürmək təklifi ilə gəlmişdi, yaxşı binalar, maddi təminat və s. vəd etdi». Zaqafqaziya rus universitetinin Tiflisdə fəaliyyət göstərə bilməməsi professorlar şurasının arasında köçməklə bağlı mübahisə və danışıqların uzanmasına səbəb olmuşdu. Belə bir vəziyyətdə 1919-cu il martın sonunda rektor V.İ.Razumovski universitet şurasının iclasında Bakıdan alınmış təkliflərin daha real, sanballı olmasını əsas göstərib, məhz bu şəhərə köçmək haqqında təklif irəli sürür. O qeyd edir ki, Azərbaycan hökuməti universitetin açılması üçün hər il 5 milyon, kənd təsərrüfatı institutu üçün isə 500 min rubl vəd edir. Bundan başqa, universitet kitabxanası üçün 300 min rubl, universitetə tam yararlı klinika və avadanlıqla yaxşı təmin edilmiş xəstəxana və s. verməyi də öhdəsinə götürür. Universitet şurasının iclasında ermənilər bunun əleyhinə olsalar da, çoxluq universitetin Bakıya köçürülməsi təklifini müdafiə edir. Köçmək məsələsini birdəfəlik həll etmək üçün tələbələrin də nümayəndəsinin daxil olduğu komissiya yaradılır. Rektor V.İ.Razumovski, tələbə təmsilçiləri, həmçinin professorlar N.A.Dubrovski, L.A.İşkov və İ.S.Sito­viçdən ibarət nümayəndə heyəti Cümhuriyyət hökuməti ilə danışıqlar aparmaq, yerində real vəziyyətlə tanış olmaq üçün Bakıya göndərilir. Bakıda danışıqlar zamanı aydın olur ki, həm ictimai qüvvələr, həm də hökumət universitetin açılmasında çox maraqlıdır və onun normal fəaliyyəti üçün lazım olan hər cür fədakarlığa hazırdır. Sonralar bu münasibəti minnətdarlıqla xatırlayan V.İ.Razumovski yazırdı: “Aydın oldu ki, Azərbaycan hökuməti (başda Yusifbəyov olmaqla) Bakıda universitet olmasında ciddi şəkildə maraqlıdır, cəmiyyətin bütün siniflərinin... əhvali-ruhiyyəsi universitetin dərhal açılmasına köklənib... Bizi başa saldılar ki, hətta Zaqafqaziya rus universiteti köçməsə də, Bakıda universitet yaradılacaqdır; ultimativ formada müddət də gös­tərilmişdi – 1 may”.

Tiflisə qayıdan nü­mayəndə heyəti Universitet Şurası qarşısında danışıqların nəticələri barədə məlumat verib bildirir ki, köçmək haqqında təklif qəbul edilsin. Lakin məsələnin həlli bəzi professorlar tərəfindən yubadılır. Nəticədə, nəzərdə tutulan vaxtda – mayın 1-də Bakı heç bir cavab almadı. Elə həmin gün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti maarif nazirinin müavini Həmid bəy Şahtaxtinski professor V.İ.Razumovskiyə teleqram göndərib bildirir ki, Bakıda yeni universitet açılır və hökumət ondan universitetin təşkilini öz üzərinə götürərək, bu məq­sədlə komissiya ya­rat­masını xahiş edir. Beləliklə, Zaqaf­qa­ziya rus universitetinin Tiflisdən kö­çü­rülməsi mə­sə­lə­si gün­dəm­dən çıxmış olur. Buna görə də, V.İ.Razumovski teleqrafla Zaqafqaziya rus universitetinin rektoru vəzifəsindən imtina edib, Bakıya gəlmək barədə razılığını bildirir.

1919-cu il mayın əvvəllərində Azərbaycan hökuməti Bakı Dövlət Univeristetinin təsis edilməsi ilə əlaqədar sənədləri və müvafiq tədbirləri hazırlamaq, eləcə də universitetin açılmasını sürətləndirmək üçün Xalq Maarif Nazirliyi nəzdində universitet komissiyasının yaradılması haqqında səkkiz maddədən ibarət olan əsasnamə qəbul edir. Orada Xalq Maarif Nazirliyi nəzdində Bakı şəhərində dövlət universitetinin təşkili üçün professor V.İ.Razumovski (sədr), prof. N.A.Dubrovski, A.M.Levin, İ.Ş.Sitoviç və müəllim L.A.İşkovdan (üzvlər) ibarət olan universitet komissiyasının təsis edilməsi nəzərdə tutulurdu. Bundan başqa, əsasnamədə göstərilirdi ki, komissiyanın işində həlledici səslə Xalq Maarif Komissarlığının, Bakı şəhər özünüidarəsinin və neft sənayeçiləri qurultayı şurasının nümayəndələri də iştirak edə bilərlər və komissiyanın öz tərkibinə digər şəxsləri də məşvərətçi səs hüququ ilə daxil etmək səlahiyyəti var. Komissiya həmçinin iclasların protokolunu tərtib etmək, katib və kargüzar saxlamaq ixtiyarına malik idi. Eyni zamanda, həmin sənəddə komissiyanın əsas vəzifələri göstərilirdi: Dövlət Universiteti haqqında qanun layihəsini, onun nizamnaməsini, ştatını və smetasını hazırlayıb hökumət vasitəsilə parlamentin təsdiqinə vermək. Bundan başqa, universitetin təşkili, qurulması, avadanlıqla təmin edilməsi üçün komissiyaya dərhal hazırlıq işlərinə başlamaq tapşırığı verilmişdi. Bu məqsədlə hökumətin Xalq Maarif Nazirliyinin sərəncamına bir milyon manat vəsait ayırdığı bildirilirdi. Komissiyaya həmçinin bir sıra səlahiyyətlər də verilmişdi: ayrı-ayrı məsələləri həll etmək üçün yardımçı komissiyalar yaratmaq, işi təşkil etmək üçün müxtəlif xüsusi məsələlər üzrə ekspertlər cəlb etmək, müxtəlif xüsusi məqsədlər üçün digər şəhər və dövlətlərə nümayəndələr göndərmək. Komissiyanın bütün qərarları Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən icra və təsdiq olunurdu. 1919-cu il iyunun 16-da Nazirlər Şurası universitet komissiyasının ştatını təsdiq edir və aylıq məvaciblərini müəyyənləşdirir. Bu komissiyaya professorlarla yanaşı, Xalq Maarif Nazirliyindən əvvəlcə V.İrzayev, sonra M.A.Şahtaxtinski, Bakı Bələdiyyə İdarəsinin nümayəndəsi Əlicabbar Orucəliyev, Neft Sənayeçiləri Qurultayı Şurasının nümayəndəsi A.N.Saparov, Məlik bəy Sultanov, komissiya katibi İ.A.Babuşkin daxil idilər. Bundan başqa, komissiyaya məşvərətçi səslə Bakının üç müalicə müəssisəsinin baş həkimləri, həmçinin kimyaçı L.Q.Qureviç, zooloq K.N.Derjavin, əczaçılıq magistri İ.K.Qoldberq də cəlb olunmuşdular. 1919-cu il mayın 19-da hökumət Xalq Maarif Nazirliyi yanında universitet komissiyasını təsdiq edir. Komissiyanın vəzifələrinə universitet üçün ayrılmış iki binanın – ticarət məktəbinin və birinci gimnaziyanın tədris ili başlayana qədər uyğunlaşdırılması, auditoriyaların və laboratoriyaların avadanlıqlarla təchiz edilməsi, mebellərin, müxtəlif aparat və cihazların, kitabların və s-nin alınması da daxil idi. Komissiyanın 1919-cu il mayın 21-də keçirilən birinci iclasında xalq maarif naziri Rəşid bəy Qaplanov çıxış edərək, universitetin açılması barədə Azərbaycan hökumətin mövqeyinin qəti olduğunu, arzu edənlərin hamısının orada təhsil ala biləcəklərini vurğulayır. O qeyd edir ki, hökumət universitetin açılması və avadanlıqla təchiz edilməsi üçün lazım olan vəsaiti əsirgəməyəcəkdir. Komissiyanın iclasında İ.Ş.Şitoviç, L.Q.Qureviç, M.Sultanov, Ə.C.Orucəliyev, İ.K.Qoldberq, A.M.Levin, V.İ.Razumovski, N.A.Dubrovski, A.N.Saparov, L.A.İşkov, A.V.Selixanoviç və İ.A. Babuşkindən ibarət üzvlər olmaqla inventar işləri, klinikanın təşkili, kitabxana və mənzil məsələləri üzrə yardımçı komissiyalar təşkil edildi. “Azərbaycan” qəzetinin 26 may 1919-cu il tarixli 10-cu nömrəsində deyilirdi: “Darülfünu hazırlamaqdan ötrü lazım gələn şeylərin əcnəbi məmləkətlərdən alınması komissiya sədri ilə komissiya üzvləri A.M.Levin və M.B.Sultanova həvalə edilmişdir ki, hökumət rəisi ilə bu barədə müzakirədə bulunsun. Taki bu yaxın zamanda əcnəbi məmləkətlər­dən lazım gələn şeyləri göm­­rük xərci ver­mə­dən Azər­baycan daxili­nə gətir­sin”.

Azərbaycan hökumətinin başçısı Nəsib bəy Yusifbəyov may ayının 27-də universitet komissiyasının nümayəndələrini qəbul edir. Nümayəndələr işin gedişi haqqında məlumat verərək, komissiya üzvlərindən bir neçəsini elmi avadanlıqlar almaq üçün Qərbi Avropa ölkələrinə ezamiyyətə göndərməyə icazə verməyi xahiş edirlər. N.Yusifbəyov ən qısa zamanda onların təklif və xahişlərinin yerinə yetiriləcəyini bildirir. Universitet komissiyası az bir vaxtda gərgin əmək sərf edərək, çox səmərəli işlər görür: may ayının 31-də komissiya Bakı Dövlət Universitetinin açılması haqqında bəyannaməni, Bakı şəhərində Dövlət Universitetinin təsis edilməsi haqqında qanun layihəsini və ona əlavə edilən izahlı qeydləri, Universitetin nizamnaməsini, 1919/20-ci tədris ili üçün tərkibində Şərq şöbəsi olmaqla tarix-filologiya fakültəsinin və tibb fakültəsinin ştatlarını və smetasını hazırlayıb Xalq Maarif Nazirliyinə təqdim edir. İyun ayının axırlarında vaxtdan səmərəli istifadə edən universitet komissiyası Maarif Nazirliyinə təqdim etdiyi qanun layihəsi əsasında universitetin təşkili, qurulması və avadanlıqla təchiz edilməsi üçün ona 3,5 milyon manat ayrılmasını xahiş edir. Universitetin açılmasına böyük əhəmiyyət verən hökumət maarif naziri R.Qaplanovun müzakirəyə təqdim etdiyi sənədləri müsbət qarşılayır və o dövrdə ciddi maddi sıxıntı keçirməsinə baxmayaraq, hətta tələb olunan vəsaitin məbləğini artırıb, 5 milyon manata çatdırır. Universitet komissiyasının Maarif Nazirliyi vasitəsilə təqdim etdiyi sənədlər toplusunu və qanun layihəsini iyulun 7-də hökumət geniş və əhatəli şəkildə müzakirə edib, əlavə və müəyyən dəyişikliklərlə qəbul edir.

Hökumətin qəbul etdiyi sənədlər 1919-cu ilin iyul-avqust aylarında, əvvəlcə, parlamentin qanunvericilik, büdcə-maliyyə komissiyalarında və parlamentdə təmsil olunan partiyaların fraksiyalarında qızğın müzakirə edilir. Bu müzakirələr zamanı aydın olur ki, həm ictimaiyyətin, hökumətin, həm də parlamentin içərisində universitetin açılmasının əleyhdarları da var. Universitetin açılmasına qarşı çıxanlar belə hesab edirdilər ki, tədrisin rus dilində aparılması buraya dəvət olunan rus professorlarına tələbələr arasında ruslaşdırma təbliğatı aparmaq imkanı verəcəkdir. Onların fikrincə, bu alimlər tələbələrə elm öyrətməkdən daha çox, missionerlik edərək çarizmin milli siyasətini təbliğ edəcəklər. Bu amili əsas göstərərək, onlar milli kadrlarımızın yetişməsinə qədər gözləməyi məsləhət görür­dülər. Qeyd edək ki, bu diskussiya parlamentin komissiyalarında, plenar iclaslarında, mətbuat səhifələrində, siyasi partiyalarda, hətta hökumətdə də aparılırdı. Tədrisi rus dilində olacaq universitetin açılmasının əleyhdarları tələbə gənclər arasında da fəal təbliğat işi aparırdılar. Bu cəhətdən xüsusilə şovinist «Daşnaksütun» partiyasından olan erməni millətçiləri, mürtəce «Slavyan-rus cəmiyyəti», eləcə də «İttihad», «Əhrar» partiyaları, «Müsəlman sosialist bloku» daha çox fərqlənirdilər. Mətbuatda tədrisi rus dilində aparacaq universitetin açılmasına mənfi münasibət bəsləyən yazılar və gənclər qrupunun qəbul etdiyi qətnamələr çap edilməyə başlayır. Hətta belə təkliflər də səslənir ki, Azərbaycan üçün universitet yaratmaq əvəzinə, müəyyən sayda gənci təhsil almaq üçün Qərbi Avropaya göndərmək daha sərfəlidir. Bu zaman universitetin bir mədəniyyət ocağı kimi bütün bölgə üçün əhəmiyyəti, həm də onun təkcə himayəsi və maddi imkanı olan bir qrupa deyil, maariflənmək, biliklərə yiyələnmək, dünya mədəniyyətinə qovuşmaq arzusunda olanların hamısına xidmət göstərəcəyi ya unudulur, ya da qəsdən yada salınmırdı. Hər bir halda bunun təsadüfi deyil, qəsdən müəyyən qüvvələr tərəfindən yönəldilən bir proses olduğunu bu gün aydın görmək olur və buna heç bir şübhə qalmır. Vəziyyətin belə olduğunu görən universitet komissiyasının sədri V.İ.Razumovski hökumətin və parlamentin nüfuzlu üzvləri, eləcə də ictimaiyyət arasında söz sahibi olan qabaqcıl ziyalılarla görüş keçirib onları əmin edir ki, yeganə məqsədləri gənclərə elm öyrətməkdən ibarət olacaqdır. Universitetin əleyhinə olan əsassız iddialar mütərəqqi və uzaqgörən parlament üzvləri və qabaqcıl ziyalılar tərəfindən qətiyyətlə rədd edildi. Onlar elmin milli deyil, həmişə beynəlmiləl dəyərlərə söykəndiyini, milli ziyalılarımızın böyük əksəriyyətinin Rusiyada təhsil aldıqlarını, lakin onların ruslaşmadıqlarını əsaslandıra bildilər.

İftixarla deyə bilərik ki, Azərbaycan elm və maarifinin ilk milli məbədini yaratmaq yolunda böyük maneələr olmasına baxmayaraq, milli hökumətimiz və ziyalılarımız heç bir çətinlikdən qorxmadan bu işi uğurla başa çatdırdılar. Beləliklə, üç aylıq gərgin müzakirələrdən sonra – 1919-cu il sentyabrın 1-də Azərbaycan parlamenti ictimai fikir tariximizdə, elmin, maarifin inkişafında əvəzedilməz xidmətlər göstərəcək ilk universitetin açılması haqqında qanun qəbul etdi. Bu qərarın qəbul olunmasında Azərbaycanın maarifpərvər ziyalılarının, xüsusən də parla­ment müzaki­rələ­rində bütün təhdidlərə və təz­yiqlərə baxmayaraq, müst­əsna fəda­karlıqla fəaliyyət gös­tərən Məhəm­məd Əmin Rəsulzadə ki­mi vətən­pərvər insanların adını xüsusi qeyd etmək lazımdır. «Bakı şəhərində dövlət universitetinin təsis edilməsi haqqında» adlanan bu qanunda universitetin dörd fakültədən ibarət olması göstərilirdi: Şərq şöbəsi ilə birlikdə tarix-filologiya, fizika-riyaziyyat, hüquq və tibb fakültələri. Qanunun onuncu maddəsində deyilirdi ki, Bakı şəhərində Dövlət Universiteti 1919-cu il sentyabrın 1-dən açılmış hesab olunur. İctimaiyyətin narahatlığını nəzərə alaraq qanunun II maddəsinin 2-ci bəndində qeyd edilirdi ki, bütün fakültələrdə türk dili məcburi fəndir. Bundan başqa, müsəlman və türk dünyasında qadın təhsilinə münasibətin də Avropa parlamentlərinə uyğun gəldiyini göstərən VIII və IX maddələr xüsusi maraq doğurur. Orada göstərilir: «Zaqafqaziya və qeyri Darülfünunların tələbə və taliblərini ... Bakı Darülfünununun eyni kurslarına qəbul etməyə ... ixtiyar verilir. Yeni tələbələr, istər erkək, istər kadın ümumi əsaslar üzrə qəbul olunurlar». Sultan Məcid Qənizadənin sədrliyi, Əhməd Cövdət Pepinovun katibliyi ilə keçirilən parlament iclasında 1919/20-ci tədris ilində 100 nəfər tələbənin xarici ali məktəblərə göndərilməsi haqqında da iki maddədən ibarət qərar qəbul edilir. Orada göstərilirdi ki, 1919/20-ci tədris ilində 100 nəfər abituriyent və tələbənin xarici ali məktəblərə göndərilməsi üçün dövlət xəzinəsi vəsaitindən xalq maarif nazirinin sərəncamına yeddi milyon manat, Avropaya gedənlərin hər birinə hər ay dörd yüz frank və yol xərci üçün min frank, Rusiyaya gedənlərin hər biri üçün isə hər ay üç min manat və yol xərci üçün üç min manat təyin edilir. Qərarda vurğulanırdı ki, dövlət təqaüdündən istifadə edən tələbələr təhsillərini bitirdikdən sonra hökumətin göstərdiyi yerlərdə dörd il müddətində qulluq etməyə borcludurlar. Qanuna görə, tələbələr xaricə göndərilərkən aşağıdakı şərtlər də nəzərə alınmalı idi: «1. Tələbənin məişət və güzəranını təmin üçün onların üzərinə nəzarət olunsun. 2. Gedənlərin bir qismi riyaziyyat, ədəbiyyat və digər qismi isə təbiət fakültələrinə girməlidirlər». O dövrün iqtisadi çətinliklərinə baxmayaraq, qanunverici orqan universitetin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə də xüsusi önəm vermişdir. Bununla bağlı qanunun VI maddəsində göstərilirdi ki, 1919/20-ci tədris ilində universitetin təşkili, sahmana salınması və avadanlıqla təchiz edilməsi üçün dövlət xəzinəsi vəsaitindən birdəfəlik olaraq 5 milyon manat buraxılsın. Qanunun VII maddəsində isə universitetin bütün saxlanma xərcləri üçün 1919/20-ci tədris ilində 10 milyon 857 min 500 manat vəsait ayrılması nəzərdə tutulurdu. Universitetin açılması haqqında tanınmış ziyalıların, qabaqcıl siyasi xadimlərin böyük sevincinə səbəb olan qanun qəbul edilsə də, onun faktiki fəaliyyətə başlaması üçün hələ xeyli əmək sərf etmək lazım gəlirdi. Azərbaycan hökuməti universitet komissiyasının tövsiyəsini, Xalq Maarif Nazirliyinin təqdimatını nəzərə alaraq, 1919-cu il sentyabrın 8-də Bakı Dövlət Universitetinin rektoru və dekanlarının təsdiqi haqqında qərar qəbul edir. Qərarda operativ cərrahiyyə kafedrasının əməkdar professoru V.İ.Razumovskinin rektor, patoloji anatomiya kafedrasının professoru İ.İ.Şirokoqo­rovun, o olmadığı dövrdə isə müvəqqəti olaraq professor A.M.Levinin tibb fakültəsinin, görkəmli tarixçi, publisist, ümumi tarix kafedrasının dosenti N.A.Dubrovskinin tarix-fi­lologiya fakültəsinin dekanı təyin olunduğu göstərilir. Komissiya 1919-cu il sentyabrın 10-da ona verilən səlahiyyətə uyğun olaraq, Rusiyanın bir sıra tanınmış professorlarını, elm adamlarını universitetə işləməyə dəvət edir. Universitet komissiyası axırıncı iclasını 1919-cu il sentyabrın 15-də keçirir. İclasda Müvəqqəti Şura və Universitet İdarə Heyəti yaradılır. Beləliklə, universitetin və kafedraların əsas işçiləri komplektləşdirilmiş olur. Ancaq sentyabrın 20-dən sonra çatışmayan işçiləri cəlb etmək üçün V.İ.Razumovski və N.A.Dub­rovski Rusiyanın cənub universitetlərinin fəaliyyət göstərdiyi şəhərlərə gedirlər. Onlar Rostov-Don, Yekaterinoslav və Xarkov şəhərlərində fəaliyyət göstərən bir sıra alimlərdən Bakıya gəlmələri üçün razılıq ala bilirlər. Belə bir zamanda universitet komissiyasının üzvü, professor V.K.Finkelşteyn avadanlıq, ədəbiyyat və s. almaq üçün Qərbi Avropaya gedir. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, ilk tədris ilində universitetə ştat üzrə lazım olan 104 nəfər, o cümlədən 43 professor və privat dosent cəlb etmək mümkün olmuşdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, universitetin yaradılması Cümhuriyyət xadimlərinin Azərbaycan xalqı qarşısında böyük tarixi xidmətlərindən biri idi. Əbəs deyil ki, Cümhuriyyət dövrünün Məmməd Əmin Rəsulzadə, R.Qaplanov və başqaları kimi bir sıra dövlət və siyasi xadimləri həvəslə universitet auditoriyalarında mühazirələr oxuyurdular. Bu mühazirələr, tələbələrlə qurulan ünsiyyət təkcə elm və təhsilə olan marağı artırmırdı, eyni zamanda, xalqın özünə inamının, milli dövlətçilik, vətənpərvərlik hisslərinin daha da güclənməsinə təsir edirdi. Bakı Dövlət Universitetinin idarə olunması və onun tədris-elmi fəaliyyətinin tənzimlənməsi qaydalarını müəyyən edən nizamnamə üç ayadək müzakirədən sonra 1919-cu il sentyabrın 29-da, parlamentin 79-cu iclasında qəbul edilmişdir. 5 fəsil, 72 maddədən ibarət olan nizamnamədə universitetin təşkilati quruluşu, onun elm və tədris sahələrinin fəaliyyəti, professor-müəllim heyətinin vəzifə və hüquqları müəyyənləşdirilmişdi. Qeyd edək ki, parlament tərəfindən təsdiq edilən bu nizamnamə universitet idarəçiliyinin təşəkkülündə mühüm rol oynamışdır.

Universitet Şurasının 1919-cu il noyabrın 10-da olan ilk iclasında professorların və digər akademik heyətin tərkibi təsdiq edilir. Nəhayət, uğrunda illərlə mübarizə aparılan sevincli gün yetişir. 1919-cu il noyabrın 15-də şənbə günü universitetdə birinci dərs günü elan edilir. Bu xəbər xalqımız, o cümlədən ziyalılar, ictimai-siyasi xadimlər arasında böyük razılıqla qarşılanmışdı. 1919-cu il noyabrın 17-də “Azərbaycan” qəzetində “Darülfünunun açılması” adlı mə­qa­lədə yazılırdı: “Dün Azərbaycan Darülfünu­nu ilk dəfə olaraq açıldı və ilk gündür ki, məş­ğuliyyətə başladı”. Bundan sonra məqalədə Və­tənin, millətin ictimai-siyasi həyatında, tə­rəqqisində universitetin oynayacağı rolun, meyarın heç nə ilə ölçülə bilməyəcəyi qeyd edilmişdir. Məqalədə Avropa xalqlarının inkişafında həmin ölkələrin universitetlərinin əhəmiyyətli rolundan bəhs edilərək yazılırdı: “Tarixdə Afina darülfünununun yeni bir Yunanıstan yaratdığını kim inkar edə bilər? Bir əsr əvvəl Fransiyayı aləmşümul təqəllüb və təkamülə atan Sorbon darülfünunu, Sorbonna darülfünununda bir silsilə həmiyyətlə çalışan müdərrislər dəgilmi? Almanları 1806-cı il fəlakətindən sonra yenidən şöhrətə, siyasət və hərbə hazırlayan və Napoleondan qəhar bir intiqam alan Berlin və Hamburq darülfünunları və hər iki darülfünun simaları Kant və Fixtenin əsərləri olmamışdırmı?..Yeni millət yeni elm, yeni fəlsəfə demək isə, hər darül­fünunda yeni bir məbəd olması icab edər...Azərbaycan Darülfünunu, əlbəttə, bir türk Darülfünunudur, çünki türk milləti, türk parlamanı, türk hökuməti tərəfindən türk gəncliyi üçün açılmışdır... Darülfünunun həyat və məşğuliyyətə başlaması tarixi olan 15 noyabr yeni bir tərəqqi dövrünün açılmasının bir ibtidası olacaqdır”.

Həqiqətən də, Bakıda universitetin yaradılması böyük tarixi önəm daşıyırdı. Bununla xalqın elm, təhsil və mədəniyyətə olan marağı daha da artdı. Azərbaycanlılar müasir universitet təhsili almaq üçün imkan qazandılar. Azərbaycanda universitet təhsilinin təməli qoyuldu ki, bu da milli şüurun, müstəqil dövlətçilik hisslərinin güc­ləndirilməsinə təsir edirdi. Universitetin ya­radılmasının əhə­miy­yəti yalnız Azərbaycan çər­çivəsi ilə məhdudlaşmırdı. Onun fəaliyyəti bütün müsəl­man və türk dünyasına təsir gös­tə­rir­di.

Universitetin ilk rektoru, professor Vasili İvanoviç Razumovski sonralar bu təhsil ocağının fəaliyyətə başlamasının əhəmiyyətindən bəhs edərkən yazırdı: «Azərbaycan öz maarif ocağını yaratdı. Türk xalqının tarixinə yeni parlaq səhifə yazıldı. Avropa ilə Asiyanın qovuşağında yeni məşəl yandı. Bu böyük tarixi hadisənin şahidləri kimi biz özümüzü xöşbəxt hesab edə bilərik»Lakin Azərbaycanda hər şey arzu edildiyi kimi getmədi. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu, bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi respublikanın, o cümlədən Bakı Dövlət Universitetinin də tarixində mürəkkəb bir dövrün başlanğıcını qoydu.

Belə bir faktı bir daha vurğulamaq lazımdır ki, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaratdığı bir çox təsisatlar, dövlət rəmzləri və atributlarımız ləğv edilmiş, ilk müstəqil dövlətimizin özü kimi, bunlar da yalnız arxiv sənədlərində və vətənpərvər insanların xatirəsində yaşamalı olmuşdur. Xalq Cümhuriyyətinin yaratdığı möhtəşəm elm abidəsi – Bakı Dövlət Universiteti bu təzyiqlərə davam gətirmiş, uzun illərin sınağından alnıaçıq, şərəflə çıxmışdır. Bu dövr ərzində bir neçə dəfə adı dəyişdirilmiş, əməkdaşları repressiya və təzyiqlərə məruz qalmış, lakin mahiyyəti – vətən övladlarına ziya vermək amalı heç vaxt dəyişməmişdir.

Bolşeviklər Cümhuriyyət dövrünün ida­rə­etmə aparatını dağıtdılar, ilk addımlarını atan universitetdə təhsilin və tədrisin xarakterini dəyişməyə başladılar. Yeni şəraitdə universitetin ideya-siyasi istiqaməti, elmi fəaliyyəti və təlim-tərbiyə işi sinfilik və partiyalılıq prinsipləri ilə ölçülən yeni tələblər ruhunda quruldu.

Artıq 1920-ci il may ayının 11-də xalq maarif komissarı Dadaş Bünyadzadənin universitetin rektoru V.İ.Razumovskiyə verdiyi sərəncamda universitetdə təlim və tərbiyə işinin lazımi səviyyədə saxlanılacağı göstərilirdi. Sərəncamda həmçinin Sovet Rusiyası ilə əlaqə yaradılacağı, oradan müəllimlərin dəvət olunacağı da bildirilirdi. Təzyiqlər böyük rus alimi V.İ.Razumovskini Bakını tərk etməyə məcbur etdi. Həmin il universitetə məşhur nevropatoloq, Moskva Universitetinin məzunu, sonralar akademik olmuş professor Sergey Nikolayeviç Davidenkov rektor təyin edildi. Bütün bu təd­bir­lərin həyata keçiril­mə­sinin iki izahı ola bilərdi: bir tərəfdən, Azər­bay­ca­nın ali təhsil sahəsində təcrübəsi yox idi, digər tərəfdən də respublikanın ideoloji və siyasi həyatı Sovet Rusiyası tərəfindən isti­qamətləndirilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, sovetləşdirmə si­ya­sətinə baxmayaraq, o dövrdə təhsilin türk di­lində aparılmasına diq­qət yetirilirdi: hətta 1921-ci ildə keçirilən I Ümumazərbaycan so­vet­lər qurultayında təh­­­silin türk və rus dil­­lə­­rində aparılması  mə­­­sə­­ləsi qoyulmuşdu.

Bu­nun səbəblərini be­lə izah etmək olar ki, yer­li əhali arasında rus di­lini bilən az idi, onlara təhsili ana dilində verən mütəxəssislər lazım idi, bunu bacaran milli ziyalıların bir qismi aprel çevrilişindən sonra məhv edilmiş, bir qismi isə vətənini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı.

Yerli kadrlara olan ehtiyacı nəzərə alan hökumət 1921-ci ilin may ayında təhslin türk dilində də aparılması barədə qərar qəbul etdi. Lakin bu cür qərarların qəbul edilməsinə baxmayaraq, universitetə, tədricən, təzyiqlər göstərilir, onun daxilində «təmizləmə» işləri aparılırdı. Bu isə bolşeviklər hökumətinə qəlbi milli hisslərlə döyünən ziyalıların lazım olmaması ilə izah edilə bilər. 1922-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) yaradıldıqdan sonra Azərbaycan təhsili mərkəzə tabe etdirildi, universitetin müstəqillliyinə son qoyuldu. Tədris proqramları və dərsliklər mərkəzdən göndərilirdi. Ölkədə qurulan sovet rejimi Azərbaycan xalqının milli dövlətçilik ənənələrini, milli ruhunu məhv etməyə çalışırdı. Bolşeviklər milli ruhlu alimləri və müəllimləri tədris prosesindən uzaqlaşdırırdı.

1922-ci ildə universitetin adı dəyişdirildi və Azərbaycan Dövlət Universiteti qoyuldu. Artıq universitetlə bağlı qərarlar mərkəzdə qəbul olunurdu və onların icrası məcburi idi. Bütün ölkədə olduğu kimi, universitetdə də təhsil sovet ideologiyasına xidmət edirdi. Amma bütün sərt tədbirlərə və məhdudiyyətlərə baxmayaraq, belə siyasət universitetin oynadığı rolu tam poza bilmədi.

1923-cü ildə Kazan Universitetinin tarix və fəlsəfə kafedrasını bitirmiş görkəmli filosof və məntiqşünas, 1920-ci ildən Bakı Dövlət Universitetinin professoru Aleksandr Dmitriyeviç Qul­yayev BDU-ya rektor təyin edildi. 1923-cü ildə qəbul edilmiş nizamnamədə universitetin Şərq fakültəsi istisna olmaqla, digər fakültələrində bütün məcburi kursların və məşğələlərin rus dilində aparılması haqqında qərar qəbul edildi. Bu dövrdə universiteti dövlətin siyasətini həyata keçirmək üçün mühüm orqana çevirmək yollarında müxtəlif addımlar atılmasa da, Azərbaycanın milli mənafeyi uğrunda mübarizə aparan qüvvələrin səyi nəticəsində bütövlükdə universitet özünün əsl simasını qoruyub saxlaya bilmişdi. Həmin illərdə universitetin elmi və siyasi həyatında ən mühüm hadisələrdən biri onun türkləşdirilməsi probleminin irəli sürülməsi olmuşdur. Bu barədə 3 aprel 1927-ci ildə qəbul edilmiş «AK(b)P MK Rəyasət Heyətinin Azərbaycan Dövlət Universiteti haqqında əməli təklifləri» adlı sənəddə göstəriş verilmişdi.

Universitetdə bu prosesin başlanması birmənalı qarşılanmır, digər millətlərdən olan professor-müəllim heyəti bunu öz mənafeyinə təhlükə kimi qarşılayaraq, türk millətinin intellektual səviyyəsinin aşağı olması iddiası ilə çıxış edir. Lakin universitetdə türkləşdirmə siyasəti ehtiyatla, digər millətlərdən olanları qorxutmadan həyata keçirilirdi. Bundan əsas məqsəd azərbaycanlı tələbələrin, akademik işçilərin və Azərbaycan dilini bilənlərin sayını artırmaq idi. Bu isə, öz növbəsində, Azərbaycan dilində mühazirələrin, məşğələlərin artmasına gətirəcəkdi. Bu dövrdə Azərbaycanın tanınmış ziyalılarından professorlar S.Kazımov, H.Şahtax­tinski, M.İbrahimov, M.R.Əfəndiyev, S.Hüseynov, M.K.Ələkbər­li, T.Şahbazi, Ə.Haqverdiyev, B.Talıblı, F.Rzabəyli, M.Topçuba­şov, A.Hacıyev, A.Talışinski bə başqaları universitetə işə götü­rülmüşdülər. Məhz bu cəsarətli addımlar sayəsində 1927-1930-cu illərdə universitet tələbələri arasında azərbaycanlıların sayı artır, ana dilində müxtəlif elm sahələrinə dair tədqiqat əsərləri, dərsliklər hazırlanırdı. Bu məsələyə güclü təsir göstərən amillərdən biri 1926-cı ildə ilk azərbaycanlı rektorun – Tağı Şahbazinin təyin olunması oldu. Lakin 1929-cu ildə onu kənarlaşdıraraq 1929-cu ildə görkəmli rus alimi Vladimir Sergeyeviç Yelpatyevskini rektor təyin edirlər.

Yeri gəlmişkən, 1994-cü ildə universitetin 75 illik yubileyi qeyd edilərkən ulu öndərimiz Heydər Əliyev bu tarixi əhəmiyyətli hadisələrə olduqca dəqiq qiymət vermişdir: «Bakı Dövlət Universitetinin bütün digər xidmətləri ilə yanaşı, Azərbaycan xalqının ana dilinin inkişafındakı xidmətlərini xüsusi qeyd etməliyik. Universitet yaranarkən müəllimlərin əksəriyyəti azərbaycanlı olmamışdır. Ancaq sonrakı mərhələlərdə universitet Azərbaycanda xalqımızın ana dilinin inkişaf etməsi üçün, təbliğ olunması üçün böyük işlər görmüşdür. Biz indi müstəqil dövlət kimi, azad xalq kimi öz ana dilimizlə, Azərbaycan dili ilə fəxr edirik. Ancaq əgər keçmişə nəzər salsaq, bu gün zəngin, yüksək mədəni səviyyədə olan, çox geniş söz ehtiyatına malik olan ədəbi, mədəni dilimiz həmişə belə olmamışdır. Onu yaradanlar olub, elmi əsasını quranlar olub, inkişaf etdirənlər olub. Bu, müstəqil Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının ən böyük sərvətidir. Hər bir xalq öz dili ilə yaranır. Ancaq xalqın dilini yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyət səviyyəsinə çatdırmaq xalqın qabaqcıl adamlarının, elm, bilik xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur. Bu baxımdan Bakı Dövlət Universitetinin fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır... Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının yaranması, inkişaf etməsi, tariximizin səhifələrinin təxribatdan, təhriflərdən qorunması, əsrlərdən-əsrlərə xalqımızın böyük mədəniyyətə malik olması, böyük mənəviyyat sahibi olması – bunlar hamısı XX əsrdə alimlərimizin, ali təhsil ocaqlarında çalışanların fəaliyyəti nəticəsində olmuşdur. Bu sahədə Bakı Dövlət Universitetinin xidmətləri çox böyükdür».

BDU 30-CU İLLƏRDƏ

1929-cu ildə universitetin on illiyinin ümumrespublika səviyyəsində qeyd edilməsi qərara alındı və bu tədbir 1930-cu ilin yanvar ayında təntənəli surətdə həyata keçirildi. Bundan bir qədər sonra isə universitetin həyatında mürəkkəb və qaranlıq hadisələr başladı. 1930-cu ilin iyun ayında Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə Azərbaycan Dövlət Univer­sitetinin fəaliyyəti dayandırıldı, onun ayrı-ayrı fakültələrinin bazası əsasında yeni müstəqil institutlar yaradıldı. Respublikada yeni institutların açılması ölkənin həyatında ali təhsilin inkişafında irəliyə doğru atılmış bir addım olsa da, əslində, bunun arxasında daha dərin problemlər dayanırdı. Bu tədbirləri universiteti bağlamadan da həyata keçirmək olardı. İmperiya qüvvələri bu addımı Azərbaycanın düşünən beyinlərindən, milli ruhlu ziyalılarından qorxduqları üçün atmışdılar. Başlıca səbəb buraya qısa bir zamanda intellektual səviyyəsi çox yüksək olan milli ziyalıların toplaşması, Azərbaycanın gələcəyini fikirləşən aydın düşüncəli insanların yığışması idi. Bu, 1937-ci il ərəfəsində görülən tədbirlərdən biri idi. Lakin təhsilin və elmin bayraq­darı olan universiteti də imperiya həmişəlik bağlaya bilmədi. Fədakar ziyalılarımızın gərgin əməyi nəticəsində 1934-cü ilin may ayında Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə Dövlət Universiteti yenidən işə başladı və o, yenə də respublikada elmi-pedaqoji fikrin mərkəzinə, ziyalılığın məbədgahına çevrildi.

Həminil 4 fakültə ilə (Fizika-riyaziyyat, Kim­­ya, Biologiya və Tarix) fəaliyyətə başlayan Universitetdə cəmi 52 nəfər müəllim, 218 nəfər tələbəvar idi. Bu, uzaq 1919-cu ildə ye­nicə fəaliyyətə başlayarkən (44 müəllim) olan vəziyyətə bənzəyirdi. 15 ildən sonra hər şey təzədən başlayırdı. Lakin çətinliklər bu möhtəşəm ocağın odunu söndürə bilmədi.

Bununla belə, 30-cu illərin amansız repressiyaları universitetin milli ruhlu kollektivindən də yan keçmədi. Bu illər universitet həyatı üçün dəhşətli, qorxulu və səksəkəli illər oldu. Universitet tarixinin ən çətin illərindən olan 1937-ci ildə universitetin rektoru görkəmli ictimai-siyasi xadim, Azərbaycan təhsil sistemində xüsusi yeri olan Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev olmuşdur. İlk təhsil ocağımızın keçdiyi keşməkeşli yola nəzər salarkən görürük ki, Azərbaycanın bugününü, onun dünya şöhrətli elmini, iqtisadiyyatını, mədəniyyətini, alimlər ordusunu, bütövlükdə müasir Azərbaycan cəmiyyətini bu elm məbədinin fəaliyyətindən ayrılıqda təsəvvür etmək mümkün deyil. Etiraf etmək lazımdır ki, universitetin yaranmasında və ilk illərində əcnəbi alimlərin, xüsusən rus alimlərinin müstəsna xidmətləri olmuşdur. Sonralar istedadlı Azərbaycan ziyalılarının BDU-nu milliləşdirmək, milli zəmində inkişaf etdirmək uğrunda mübarizə aparmaları azadlıq ideyalarının, milli özünüdərkin təşəkkül tapmasına çalışmaları sovet çərçivəsində düşünən sərt rejim tərəfdarlarını təşvişə salmış və repressiyalara yol açmışdı. Bakı Dövlət Universitetindəki bir çox milli kadrlar, qabaqcıl ziyalılar da imperiya siyasətinin qurbanı olmuşlar. Lakin SSRİ tərkibində olduğumuz sonrakı illərdə də Azərbaycan alimlərinə, ziyalılarına təzyiqlər sən­giməmişdir. Təqiblər, hədə-qorxular ziyalılarımızın fəaliyyətini məhdudlaşdırır, onların müstəqilliyini əllərindən alırdı. Bu səbəbdən də 37-ci il repressiyalarının ağırlıq mərkəzi BDU-nun müəllim və məzunlarının üzərinə düşmüşdü. Bu dövrdə yüzlərlə professor, müəllim, işçi və tələbəyə «xalq düşməni», türkçü, turançı, pantürkçü, panislamçı damğaları vuruldu. O illərdə amansız Stalin repressiyalarının qurbanı olmuş, Sibirin həbs düşərgələrinə sürgün olunmuş və ya güllələnmiş Ə.Nazim, A.Bukşpan, Ə.Qubaydullin, V.Xuluflu, B.Çobanzadə, T.Şahbazi, H.Şahtaxtinski, M.Ələkbərli kimi unudulmaz ziyalılarımızın xatirəsi bu gün dərin hörmət və ehtiramla yad edilir.

Azərbaycan mədəniyyəti, elmi, ziyalılığı tarixinə qanlı hərflərlə yazılan 1937-ci il həmin keyfiyyətləri özündə təcəs­süm etdirən Bakı Dövlət Universitetinə ağır zərbələr vurdu. Bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, yalnız 1937-ci ildə 2 dekan, 2 dekan müavini, 4 kafedra müdiri, kitabxananın direktoru, elmi katib, xüsusi hissənin müdiri, partiya və komsomol təşkilatlarının rəhbərləri, 8 professor, həmçinin Universitetin rektoru olmuş xalqımızın 4 görkəmli ziyalısı (Tağı Şahbazi, Maqsud Məm­mədov, Məmmədkazım Ələkbərli, Balabəy Həsənbəyov) ən ağır cəzaya – güllələnməyə məhkum edildi. Bu insanların hər birinin Azərbaycan ziyalılığının formalaşmasında və təşəkkülündə müstəsna xidmətləri var idi. 1937-ci ildə əsən sərt küləklər xalqımızın bir çox gərəkli övladları kimi, Universitetin 100 nəfərədək ziyalısını da məhvə məhkum etmişdi. Onların ümumiləşdirilmiş taleyi kimi, rektorların faciəli sonluqla başa çatan həyatlarını bir qədər geniş təqdim etmək istərdim.

Repressiya illərində günahsız yerə həyatına son qoyulan ziyalılardan biri yazıçı, publisist, ictimai xadim, 1892-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuş Tağı Abbas oğlu Şahbazi idi. Tağı Şahbazi 1926-cı ildə Leninin adını daşıyan Azərbaycan Dövlət Universitetinə təyin edilən ilk azərbaycanlı rektor olmuş və bu vəzifədə 1929-cu ilə qədər işləmişdir. O, gənc yaşlarından məsul işlərdə çalışmış, Azərbaycanda sovet rejimi qurulduqdan sonra da bir sıra mühüm vəzifələrdə işləmişdir. Belə ki, rektor təyin edilənə qədər Bakı Səhiyyə şöbəsinin müdiri, Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında nazir müavini, «Maarif və mədəniyyət» jurnalının baş redaktoru, Azərbaycanı öyrənən və təbliğ edən Cəmiyyətin təşkilatçılarından biri, Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Rəyasət heyətinin üzvü və katibi olmuşdur. T.Şahbazi 1937-ci il noyabrın 2-də Azərbaycan SSR XDİK Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsi tərəfindən həbs edilmişdir. O, guya əksinqilabi millətçi mövqedə durmuş və əksinqilabi millətçi təşkilatın tərkibinə daxil olmuş, Sovet höküməti əleyhinə silahlı üsyana hazırlıq haqqında və əksinqilabi təşkilatın AK(b)P-in rəhbərlərinə qarşı terror tətbiq etmək haqqındakı niyyətlərindən xəbərdar olmuşdur. 1938-ci il yanvarın 2-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası qapalı şəraitdə, müdafiəçisiz, ittihamçısız və şahidlərsiz keçən məhkəmə iclasında T.Şahbazini əmlakı müsadirə olunmaqla ən ağır cəzaya – güllələnməyə məhkum etdi.

1929-1930-cu illərdə BDU-nun rektoru olmuş Maqsud Məmməd oğlu Məmmədov 1897-ci ildə İrəvan şəhərində anadan olmuş, oradakı kişi gimnaziyasını bitirdikdən sonra bir müddət İrəvan xüsusi məktəbində müəllim işləmişdir. O, 1918-ci ildə Gəncə şəhərində qaçqınların işi üzrə komitədə kiçik nəzarətçi işləmiş, 1918-1919-cu illərdə Gəncə şəhərindəki Yunker hərbi məktəbində, 1919-1920-ci illərdə isə BDU-da oxumuşdur. 1920-ci ildən sonra Məm­mədov rəhbər vəzifələrdə işləmiş, 1920-1923-cü illərdə Azərbaycanın ərzaq naziri, sonra isə Naxçıvanda Fövqəladə Xalq Maliyyə Komissarlığında çalışmışdır. 1930-cu ildə M.Məmmədov BDU-nun rektorluğundan Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarı vəzifəsinə irəli çəkilmiş və burada bir il işləmiş, 1931-1933-cü illərdə Az.K(b) P MK-nın katibi, 1933-1934-cü illərdə Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru olmuşdur. O, 1934-1936-cı illərdə Moskvada Qırmızı Professorlar İnstitutunda təhsil almışdır. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının direktoru olarkən 1937-ci ilin sentyabrında Azərbaycan SSR XDİK DTİ-si tərəfindən həbs olunmuş və 1938-ci il sentyabrın 5-də SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiasının qərarı ilə Az.SSR CM 64, 69, 70 və 73-cü maddələri ilə təqsirli bilinərək əmlakı müsadirə olunmuş və güllələnmişdir.

1905-ci ildə qədim Azərbaycan torpağı olan Dərbənddə anadan olmuş Məmmədkazım Ələkbər oğlu Ələkbərli 1934-cü ildə BDU bərpa edilərkən onun rektoru vəzifəsinə təyin edildi. O, bu vəzifədə 1935-ci ilin yanvarına qədər işlədi. M.Ələkbərli 1921-1924-cü illərdə Xalq Təhsil Şöbəsində müəllim işlədikdən sonra Ali Pedaqoji İnstituta daxil olmuş və oranı 1927-ci ildə bitirmişdi. Ali təhsili başa vurduqdan sonra bu 22 yaşlı gənc Gəncə Xalq Təhsil Şöbəsinə müdir təyin edilmiş, 1931-ci ilə qədər bu vəzifədə çalışmaqla yanaşı, həm də qəzet redaktoru olmuşdu. M.Ələkbərli 1931-1934-cü illərdə Moskvada Qırmızı Professorlar İnstitutunda təhsil almış, buradakı təhsilini bitirər-bitirməz BDU-ya rektor təyin olunmuş, Fəlsəfə kafedrasının müdiri seçilmişdi. Rektorluqdan azad olunduqdan sonra o, 1937-ci ilə qədər «Vışka» qəzetinin redaktoru, az bir müddətdə isə Azərbaycan Partiya Nəşriyyatının direktoru işləmişdir. 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri idi. Bu görkəmli ictimai-siyasi xadim öz ağlı, bacarığı, istedadı ilə həyatın ən ağır keşməkeşlərindən keçə bilsə də, repressiyadan yaxasını qurtara bilmədi. O, 1937-ci ilin avqustunda «Əksinqilabi burjua millətçi təşkilatın fəal üzvü, Sovet hökumətinə qarşı silahlı üsyan haqqında xəbəri olan, RK(b)P və sovet hökumət rəhbərlərinə qarşı terror mövqeyində dayanan şəxs» kimi həbs edildi. 1937-ci il oktyabrın 12-də SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının müdafiəçisiz, ittihamçısız və şahidlərsiz keçən qapalı məhkəmə iclasında Məmmədkazım Ələkbər oğlu Ələkbərli əmlakı müsadirə olunmaqla ən ağır cəzaya – güllələnməyə məhkum edildi.

Repressiyaya məruz qalanlardan biri də həbs olunarkən BDU-nun rektoru vəzifəsini daşıyan Balabəy Cabbar oğlu Həsənbəyov olmuşdur. 1899-cu ildə Gəncə şəhərində anadan olmuş B.Həsənbəyov Moskvada Qırmızı Professorlar İnstitutunu qurtardıqdan sonra respublikanın elmi həyatında yaxından iştirak etmişdir. Professor B.Həsənbəyov qısa müddətdə respublikanın görkəmli iqtisadçı (sovet hakimiyyəti illərində bu elm sahəsi siyasi iqtisad adlanırdı) alimlərindən birinə çevrilmişdir. O, alim, yaxşı maarif təşkilatçısı kimi Azərbaycanın hüdudlarından kənarda da tanınan, qəbul edilən şəxslərdən olmuşdur. B.Həsənbəyov rektor olmaqla yanaşı, həmçinin BDU-da siyasi iqtisad kafedrasına başçılıq etmişdir. 1937-ci ildə yanvarın 28-də Azərbaycan SSR XDİK Dövlət Təhlükəsizlik İdarəsi tərəfindən professor, BDU-nun rektoru B.Həsənbəyov «əksinqilabi trotskiçi təşkilatın üzvü olub RK(b)P-yə və Sovet hökümətinə qarşı mübarizə vasitəsi kimi hökümət əleyhinə silahlı üsyan hazırlanmasında iştirak etmiş, mədəni cəbhədə ziyankarlıq işi aparmış, terrorun tərəfində durmuşdur» kimi heç bir əsası olmayan ittihamlarla həbs olunmuşdur. 1937-ci il oktyabrın 11-də B.Hə­sənbəyovun işi ilə bağlı SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının saat 17⁴⁵-də işə başlayan və cəmi 15 dəqiqə davam edən iclası keçirildi. İttihamçısız və şahidlərsiz keçən bağlı məhkəmə iclasında B.Həsənbəyov əmlakı müsadirə olunmaqla ən ağır cəzaya – güllələnməyə məhkum edildi.

Universitetin tarixinin ən çətin illərindən olan 1937-ci ildə görkəmli ictimai-siyasi xadim, Azərbaycan təhsil sistemində xüsusi yeri olan Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev BDU-da rektor kimi fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycanın görkəm­li dövlət xadimi, tibb elmləri doktoru, pro­fessor Əziz Əliyev 1897-ci il yanvar ayının 1-də qədim Azərbaycan torpağında – İrəvan quberniyasının Hamamlı kəndində anadan olmuşdur. O, 1927-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin tibb fakültəsini bitirmiş və universitetin daxili xəstəliklər kafedrasında saxlanılmışdır.

Əziz Əliyevin fəaliy­yət dairəsi olduqca rən­­ga­rəng və çoxcəhətli olub. O, Xalq Səhiyyə Ko­missarlığı müalicə şöbəsinin müdiri, Bakı sə­hiyyə şöbəsinin müdiri, Xalq Səhiyyə Komis­sa­rının müavini, Xalq Səhiyyə Komissarı, Azər­bay­can Dövlət Tibb İnstitutunun  rektoru, 1941-1942-ci illərdə Azərbaycan KP MK-nın katibi, 1942-1948-ci illərdə isə Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifələrində çalışaraq özünü bacarıqlı dövlət xadimi kimi göstərə bilir. O, 1949-1950-ci illərdə Moskvada ÜİK (b) P MK-nın inspektoru, 1950-1951-ci illərdə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini, sonrakı illərdə Azərbaycan SSR Elmi-Tədqiqat Ortopediya və Bərpa Cərrahlığı İnstitutunun direktoru, həmçinin Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İns­titutunun rektoru vəzifələrində işləyib, SSRİ Ali Sovetinin deputatı olub.

Əziz Əliyev iki dəfə Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni, I dərəcəli Vətən müharibəsi ordeni və bir çox medallarla təltif edilib.

Bu qədər çətin və şərəfli həyat yolunda o, qısa müddət çalışdığı Bakı Dövlət Universitetinin rektoru vəzifəsinihəyatının ən maraqlı və məsuliyyətli parçası hesab etmişdir.

Ümumiyyətlə, milli vətənpərvərlik mövqeyində durması universitet üçün o dövrdə müxtəlif problemlər yaratmışdır. Hətta Sovet hakimiyyəti illərində universitetin adı da dəfələrlə müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalmışdır: 1922-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin adı dəyişdirilərək Azərbaycan Dövlət Universiteti adlandırılır. Belə qərar verilməsinin səbəbi BDU-nun təkcə Azərbaycan üçün deyil, qonşu respublikalar üçün də mədəniyyət ocağı olması ilə izah edilirdi. Bu fakt isə özlüyündə BDU-nun ali təhsilin yayıcısı kimi fəaliyyət dairəsinin yalnız müasir dövrümüzdə deyil, yarandığı gündən etibarən hər zaman Azərbaycanın hüdudlarından çox-çox kənara çıxmasını bir daha sübut edir. 1924-cü ildə universitetin əsl yaradıcılarını xalqın şüurundan silmək üçün növbəti tədbir həyata keçirilir: universitetə bolşeviklərin rəhbəri V.İ.Leninin adı verilir. 1939-cu ildə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 16 aprel tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Dövlət Universitetinə vaxtilə Azərbaycan Kommunist Partiyasına rəhbərlik etmiş S.M.Kirovun adı verilir. 1991-ci ildə isə Bakı Dövlət Universitetinə bu ali təhsil ocağının yaradılmasında fəal iştirak etmiş M.Ə.Rəsulzadənin adı verilmişdir. Nəhayət, 2001-ci ildən universitet ilk təsis edildiyi kimi, Bakı Dövlət Universiteti adı ilə təsdiqlənmişdir.

BDU II DÜNYA MÜHARİBƏSİNDƏ VƏ SONRAKI İLLƏRDƏ

II Dünya müharibəsi universitetin də həyatına mənfi təsir etdi, tədris prosesi ağır vəziyyətə düşdü. 1941-ci il iyunun 22-də – müharibənin başlandığı ilk gündə universitetin rektoru Cəbrayıl Ağəli oğlu Ələsgərovun cəbhəyə getməsi bütün müəllim-tələbə kollektivi üçün bir çağırış oldu. Bir neçə gün ərzində universitetin 159 müəllimi, 23 aspirantı, 1141 tələbəsi səfərbərliyə alındı, silaha sarılaraq ön cəbhəyə getdi. 1940-41-ci dərs ilində universitetin bütün məzunları və 200 tələbə cəbhəyə yollandı. Onlar həm döyüşən hissələrdə, həm də Avropa ölkələrində partizan və müqavimət hərəkatında fəal iştirak etdilər. Döyüşən ordu sıralarına çağırılmayanlar isə arxa cəbhədə öz əməkləri ilə fərqləndilər.

Müharibənin ən ağır dövründə – 1941-1944-cü illərdə universitetə dos. Şamil Rəhim oğlu Əliyev rektorluq etmişdir. Amansız müharibə universitetin fəaliyyətinə ağır zərbə vursa da, onun kollektivi bu ağır sınaqdan şərəflə çıxdı. Elə həmin çətin illərdə universitet alimləri beynəlxalq əhəmiyyəti olan bir sıra kəşflərə imza atdılar. Bunlara ən parlaq misal akademik Yusif Məmmədəliyevin donmayan sürtkü yağlarını kəşf etməsini göstərmək olar ki, müharibə illərində hərbi aviasiya sənayesində Sovet təyyarələri üçün bu tapıntı həlledici rol oynadı. Müharibədən sonrakı dövr universitet həyatının canlanması ilə müşayiət olunurdu. Lakin ağır müharibənin yaratdığı çoxlu problemlər də mövcud idi. Dərs vermək üçün yüksəkixtisaslı müəllimlər, dərslik, dərs vəsaitləri, auditoriya və laboratoriyalar, avadanlıqlar çatışmırdı. Bu dövrdə universitet kollektivinin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri müharibənin törətdiyi ağır fəsadları aradan qaldırdmaq, universiteti inkişaf etdirmək idi. Universitet kollektivi böyük ruh yüksəkliyi ilə həmin vəzifələrin yerinə yetirilməsi istiqamətində ciddi səylər göstərdi. Universitetdə tədris və elmi həyat canlandı, təşəbbüskarlıq artdı. Müharibənin sona çatmasından sonrakı ilk illərdə universitetdə bir neçə yeni fakültə və ixtisas açıldı, kafedra və laboratoriyalar təşkil edildi, bir sıra əsaslı dəyişikliklər aparıldı. Müharibənin ilk ilin­də Azərbaycan Pe­da­qoji İnstitutu və Qi­yabi Pedaqoji İnstitut Universitetə bir­ləş­di­rildi. Xalq Tə­sər­­rü­fatı İnstitutu Uni­­versitetin İqtisadiy­yat fakültəsinə, Azər­­bay­can Dövlət Bə­dən Tər­biyəsi İnstitu­tu Fiziki Tərbiyə fakültəsinə çe­v­­rildi. Bütün iri şə­hər­­lər kimi, Bakıda da par­ti­ya və hökumətin 1937-ci il tarixli qərarı ilə açılmış xarici dil fakültələri Universitetin tərkibinə daxil edildi. Bu birləşmələr nəticəsində Universitet xeyli genişləndi. 1934/44-cü tədris ilinin birinci yarısında Universitetdə Geologiya-coğrafiya fakültəsi yaradıldı. 1944-cü ilin əvvəlində Azərbaycan xalq Komissarları Şurası və Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi şərq xalqlarının tarixinin və dillərinin öyrənilməsini gücləndirmək barədə qərar qəbul etdi. Bu qərar əsasında Universitetdə 1943/44-cü tədris ilində Filoloji fakültənin şərq şöbəsi fəaliyyətə başladı. Beləliklə , 1943/44-cü tədris ilində Universitetdə 49 kafedra, 10 fakültə fəaliyyət göstərirdi. Bunlar fizika-riyaziyyat, kimya, biologiya, tarix, filologiya, hüquq və geologiya-coğrafiya fakültələri idi. Həmin illərdə Universitet bir-birindən təxminən 2 kilometr məsafədə olan 7 binada yerləşirdi. Müharibənin yaratdığı çətinliklərlə əla­qədar olaraq, Uni­­versitetin tədris plan­­larında dəyi­şik­liklər edildi. Müha­ribə başlayan il təh­sil müddəti 3-4 ilə endirildi. 1942/43-cü tədris ilində isə Uni­versitetdə təhsil müddəti yenidən 5 ilə qaldırıldı. 1943-cü ildə Uni­versitetdə mövcud olan qiyabi Pedaqoji fakültənin bazasında qiyabi şöbə yaradıldı. İlk dövrdə şöbənin tərkibinə 8 fakültə daxil idi. Bunlar Filologiya, Tarix, Hüquq, Şərq, Biologiya, Geologiya-coğrafiya, Fizika-riyaziyyat və Kimya fakültələri idi. Ümumilikdə, bu fakültələrdə 230 qiyabiçi tələbə təhsil alırdı. Bunlar arasında Gürcüstan, Ermənistan, Özbəkistan, Türkmənistan  və digər sovet respublikalarının nümayəndələri də var idi. Universitetin həyatında başqa bir əlamətdar hadisə 1944-cü ilin yanvarında onun nəzdində Fizika-Riyaziyyat Elmi–Tədqiqat  İnstitutunun   yaradılması oldu. Əməkdar elm xadimi, professor Məmməd Əfəndiyev həmin instituta direktor təyin edildi. Amansız müharibə universitetin fəaliy­yə­tinə güclü zərbə vursa da, onun kollektivi bu ağır sınaqdan şərəflə çıxdı. Elə həmin çətin illərdə universitet alimləri beynəlxalq əhəmiyyətli bir sıra kəşflərə imza atdılar. Bunlara ən parlaq misal kimi akademik Yusif Məmmədəliyevin donmayan sürtkü yağlarını kəşf etməsini göstərmək olar ki, müharibə illərində hərbi aviasiya sənayesində Sovet təyyarələri üçün bu tapıntı həlledici rol oynadı. Müharibədən son­rakı dövr universitet həyatının canlanması ilə müşayiət olunurdu. Lakin ağır müharibənin ya­rat­dığı çoxlu prob­lem­lər də mövcud idi. Dərs vermək üçün yük­sək ixtisaslı mü­əllimlər, dərslik, dərs vəsaitləri, auditoriya və laboratoriyalar, ava­­danlıqlar çatışmırdı. Bu dövrdə uni­versitet kollektivinin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri müharibənin törətdiyi ağır fəsadları aradan qaldırdmaq, universiteti inkişaf etdirmək idi. Universitet kollektivi böyük ruh yük­səkliyi ilə həmin vəzifələrin yerinə yetirilməsi istiqamətində ciddi səylər göstərdi. Univer­si­tetdə tədris və elmi həyat canlandı, təşəbbüskarlıq artdı. Müharibənin sona çatmasından sonrakı ilk illərdə universitetdə bir neçə yeni fakültə və ixtisas açıldı, kafedra və laboratoriyalar təşkil edildi, bir sıra əsaslı dəyişikliklər aparıldı. Müharibədən  sonra 1945/46-cı tədris ilində Universitetin fəaliyyətində böyük dəyişikliklər  baş verdi.  Bir sıra yeni   fakültələr, şöbələr, laboratoriyalar və kabinetlər yaradıldı. Elmi-tədqiqat işlərinin genişləndirilməsi üçün əlavə imkanlar açıldı. 1946/47-ci tədris ilində Universitetin 8 fakültəsi var idi:

- Filologiya  fakültəsi (tərkibində filologiya, jurnalistika və sənətşünaslıq bölmələri fəaliyyət göstərirdi);

- Tarix fakültəsi (tərkibində tarix və fəlsəfə bölmələri fəaliyyət göstərirdi);

- Şərqşünaslıq fakültəsi ( tərkibində İran və türk bölmələri fəaliyyət göstərirdi);

- Geologiya-coğrafiya fakültəsi  (geologiya, coğrafiya və geofizika bölmələrini birləşdirirdi);

- Fizika-riyaziyyat fakültəsi;

- Kimya fakültəsi;

- Biologiya fakültəsi;

1948/49-cu tədris ilində yeni kabinet və laboratoriyalar yaradıldı.Bunlar rus dili, paleontologiya, kriminalistika kabinetləri və çökmə süxurlar, rentgenostruktur analizi laboratoriyası idi.

Ötən əsrin 50-ci illərinin ortalarında sovet cəmiyyətində baş verən nisbi yumşalma universitet həyatına da müsbət təsir etdi. Lakin bu vəziyyət çox uzun sürmədi. Yenidən milli ruhun sıxışdırılması prosesi başladı. Mərkəzin nəzarəti sərtləşdirildi, təhsildə yersiz siyasiləşdirmə və ideologiyalaşdırma daha da gücləndirildi. Bütün bunlara baxmayaraq, universitet öz inkişafından qalmadı, burada yeni fakültələr yaradıldı, laboratoriyalar açıldı. Beləliklə, artıq universitet ölkədə ən güclü elmi mərkəzə çevrildi.

Ümumiyyətlə, 40-50-ci illər universitetin həyatında xüsusi yüksəliş illəri kimi qiymətləndirilə bilər. Xalqımızın 4 böyük ziyalısının həmin illərdə universitetə rəhbərlik etməsi dediklərimizin bir sübutudur. 1944-1950-ci illərdə akademik Abdulla İsmayıl oğlu Qarayev, 1950-1954-cü illərdə prof. Cəfər Xəndan Zeynal oğlu Hacıyev, 1954-1958-ci illərdə akademik Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev, 1958-1965-ci illərdə akademik Şəfayət Fərhad oğlu Mehdiyev kimi böyük təhsil və elm təşkilatçılarının rəhbərliyi universitetə yeni inkişaf stimulları gətirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə, universitet yarandığı ilk günlərdən yalnız tədrislə deyil, həm də tədqiqat işləri ilə məşğul olmuşdur. İlk dövrlərdə elmi institutlar olmadığı üçün kafedra və laboratoriyalarda aparılan elmi-tədqiqat işlərinə 1920-ci ildə yaradılmış Elm cəmiyyəti, sonra isə Elm komitəsi rəhbərlik etmişdir. Elmi-tədqiqat işlərinin genişlənməsi elmin müxtəlif istiqamətlərində kəşflər etməyə, dərsliklər hazırlamağa imkan verirdi. Beləliklə, artıq 20-ci illərin ortalarında Azərbaycan dilində «Türk-tatar ləhcələrinin öyrənilməsinə giriş», «Dilçilik kursu», «Fars ədəbiyyatı tarixi kursu», «Eksperimental psixologiya kursu», dördcildlik «Şərqşünaslıq xəbərləri» çap edilmişdi. Bunlar universitetin elmi sahədəki ilk uğurlarının göstəriciləridir. 1921-ci ildən bugünə kimi universitetin dövri mətbuat orqanı olan «Elmi Xəbərlər» müntəzəm olaraq çap edilir. Bu gün həmin jurnal universitet alimlərinin elmi araşdırmalarını əks etdirən mötəbər mətbuat orqanlarından biridir. Universitetin elmi araşdırmalarının nəticəsi olaraq, 50-ci illərin ortalarından yüksək elmi səviyyədə hazırlanmış dərsliklər və dərs vəsaitləri də sürətlə artmağa başlamışdır. Bu həm də universitetdə elmi potensialın güclənməsinin, yüksəkixtisaslı kadrlar hazırlanmasının məntiqi göstəricisidir.

1967-ci ildə Qubanın Nügədi kəndində Biologiya fakültəsinin tələbələri üçün tədris-təcrübə bazası yaratmaqdan ötrü 8 hektar torpaq sahəsi ayrıldı. Şəraiti olmasa da, bu bazaya tələbələr böyük həvəslə gedirdilər. (Bu barədə ətraflı məlumat bu fəslin 1.7 bölməsində)

UNİVERSİTETİN İNKİŞAFINDA İNTİBAH MƏRHƏLƏSİ (1969-1985)

Universitetin inkişafında yeni keyfiyyət mərhələsi, heç şübhəsiz, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, BDU-nun tarix fakültəsinin məzunu Heydər Əliyevin adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Xalqımızın siyasi qüdrətinin təcəssümçüsü, Azərbaycan ziyalılarının ağsaqqalı və himayəçisi, milli təhsil quruculuğumuzun nəhəng memarı Heydər Əliyev mənəvi böyüklüyümüzün simvolu, elmimizin, təhsilimizin, mədəniyyətimizin möhtəşəm məbədi olan Bakı Dövlət Universitetinə xüsusi həssaslıqla yanaşır, Azərbaycanın keçmişini, onun mədəniyyətini, elm və iqtisadiyyatını, bütövlükdə müasir Azərbaycan cəmiyyətini bu elm məbədgahından ayrı təsəvvür etmirdi. Heydər Əliyev bilirdi ki, Azərbaycanın intibahı və inkişafı bu təhsil ocağının köməyi ilə baş verə bilər.  Tarix özü sübut etdi ki, böyük öndər nə qədər haqlı imiş. Cəmiyyətin tərəqqisinin, elm, mədəniyyət, mənəviyyat inkişafının ən qüdrətli vasitəsi rolunu oynayan təhsilə qayğının artırılması, bu işə dövlət siyasətinin prioritet prinsipi kimi yanaşılması Heydər Əliyevin rəhbər və vətəndaş qayəsini ifadə edən önəmli cəhət idi. Bu amil Azərbaycanda 70-ci illərdən başlayaraq, Heydər Əliyev epoxasının mənəvi yüksəliş tarixinin inkaredilməz reallığıdır. Bunu danmaq, təkzib etmək mümkün deyil, çünki tarix baş vermiş hadisələrin və faktların yalana bürünməsinə heç vaxt imkan vermir. Bu tarixi gerçəkliyi necə danmaq olar ki, Bakı Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyində sovet rejiminin tətbiq etdiyi bütün qadağaları aşan və o dövr üçün inqilaba bərabər bir hadisə baş verdi. 1969-cu il noyabrın 1-də universitetin yaradılmasının 50 illiyi münasibəti ilə yubiley tədbiri keçirilirdi. Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Heydər Əliyevin tədbirdə iştirak etməsi və ana dilində nitq söyləməsi təkcə universitet kollektivinə deyil, bütün Azərbaycan cəmiyyətinə milli ruhun qaytarılması istiqamətində bir dönüş anı oldu. Bu nitq o vaxta qədərki bütün sovet sisteminin ağır repressiyalarından və təqiblərindən əziyyət çəkən universitet kollektivinin ürəyində ümid çırağı yandırdı, onları ruhlandırdı. Universitetin həyatında yeni bir keyfiyyət mərhələsinin başlanğıcını qoydu. Heydər Əliyev deyirdi: «Azərbaycan universitetinin yaranması qabaqcıl qüvvələrin qələbəsi idi, doğma xalqı maarifləndirmək uğrunda, dünya mədəniyyəti və elm xəzinəsinin qapılarını onun üzünə açmaq uğrunda Azərbaycanın ən yaxşı oğullarının bir çox illər ərzində apardıqları mübarizənin yekunları idi». Bu fikirlər Heydər Əliyevin Azərbaycan maarifçilərinə, ziyalılarına və Cümhuriyyət dövrü xadimlərinə verdiyi böyük qiymət idi. Əslində, bu sözləri ilə Heydər Əliyev milli tarixə xüsusi diqqət yetirilməsinə səsləyirdi. Heydər Əliyevin nitqini ana dilində söyləməsi böyük tarixi əhəmiyyət daşıyırdı. O vaxtadək çoxları respublika rəhbərinin ana dilində nitq söyləyəcəyini güman etmirdi. Sovet sistemi şəraitində milli dildə nitqlərə mərkəzdə o qədər də rəğbətlə yanaşmırdılar. Respublika rəhbərləri, adətən, rus dilində danışırdılar. Heydər Əliyev isə mövcud qadağaları cəsarətlə qıraraq, nitqi ilə təkcə ana dilinə olan bağlılığını, sevgi və hörməti nümayiş etdirmədi, eyni zamanda bütün Azərbaycan cəmiyyətinə bu yolda bir nümunə göstərdi. Bu tədbirdə iştirakı və ana dilində nitqi ilə Heydər Əliyev milli ruhu universitet divarları arasına qaytardı. Heydər Əliyev deyirdi: «Bu gün, təntənəli yubiley günündə biz öz biliyini, öz istedadını Azərbaycan universitetinin yaranmasına və inkişafına sərf edənlərin xatirəsini hörmətlə yad edirik». Bu sözlər Heydər Əliyevin milli tariximizə, mədəniyyətimizə və elmimizə olan dərin hörmətini və sıx bağlılığını göstərirdi. 1969/70-ci tədris ilində Universitetdə artıq 13 fakültə, 64 kafedra, və 86 laboratoriya fəaliyyət göstərirdi.Bunlardan 4-ü problem elmi tədqiqat laboratoriyası  idi. Bundan başqa, Universitetdə 42 kabinet və 2 muzey – Təkamül nəzəriyyəsi və Faydalı qazıntılar muzeyi mövcud idi. Elm və təhsili layiqincə inkişaf etdirməsinin, elm və mədəniyyət sahəsində yüksəkixtisaslı kadrlar hazırlanması işində nailiyyətlər qazanmasının nəticəsi olaraq, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti 1969-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetini yaranmasının 50 illiyi münasibəti ilə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif etmişdi. Sonralar da Heydər Əliyev Bakı Dövlət Universiteti ilə bağlı hər hansı qərarın qəbul olunmasından, onun yubileylərinin keçirilməsindən tutmuş, burada çalışanların təltif edilməsi, mükafatlandırılmasına qədər hər bir məsələyə həssas yanaşırdı. Bu da onun BDU-ya olan sevgisinin göstəricilərindən biri idi.

Sonralar da Heydər Əliyev Bakı Dövlət Universiteti ilə bağlı hər hansı qərarın qəbul olunmasından, onun yubileylərinin keçirilməsindən tutmuş, burada çalışanların təltif edilməsi, mükafatlandırılmasına qədər hər bir məsələyə çox həssas yanaşırdı. Bu da onun BDU-ya olan doğmalığının, sevgisinin göstəricilərindən biri idi.

Müasir Azər­bay­can­da dövlət quruculuğunun, iqtisadi dirçəlişin, siyasi şüu­run, ictimai həyatın 30 ildən artıq bir dövrünü əhatə edən zaman kə­siyi görkəmli xadim kimi tanınan və dərin zəkaya, ensiklopedik biliyə, geniş dünyagörüşünə malik olan tarixi şəxsiyyətin – Heydər Əliyevin adı, əməli fəaliyyəti ilə gerçəkləşdirdiyi konkret işlərlə bila­vasitə bağlıdır. Bu mürəkkəb proseslər isə onun həm əməli fəaliyyətində, həm də fəlsəfi məfkurəsində, milli dirçəliş fəlsə­fə­sində öz əksini tap­­mışdı. O, həm də zəmanəmizin bö­­­yük filosofu və mütəfəkkiri idi. Onun formalaşdırdı­ğı və inkişaf etdirdiyi azərbaycançılıq fəlsəfəsi Azər­bay­ca­nın müasir dünyada xüsusi ye­ri­ni müəyən etmiş, milli dövlətçiliyimizin bü­növ­rəsini hörərək dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi üçün möhkəm zəmin yaratmışdır. Azərbaycan ziyalısını son yüzilliklərdə ən ciddi bir şəkildə düşündürən milli dirçəliş prob­lemləri bütöv formada Heydər Əliyevin həmin illərdəki fəaliyyəti sayəsində strateji dövlət siyasətinə, elmdən, sosiologiyadan və fəlsə­fədən əməli siyasət müstəvisinə keçmişdir.

Azərbaycanın müstəqil dövlət quruculuğuna aparan yolu, əslində, 1969-cu ildən – məhz onun hakimiyyətə gəlişindən sonra başlamışdır. Bu mənada, azərbaycançılığın ən parlaq səhifələri də elə həmin illərdən etibarən yazılmışdır. Heydər Əliyev o dövrdə mövcud olan ideologiyanın qəlibləri çərçivəsində Azərbaycanda milli ruhun tamamən sıxışdırılmasına nəinki yol verməmiş, əksinə, onu yüksəltmək yolunda bütün imkanlardan maksimum dərəcədə istifadə etməyi bacarmışdı.

Onun respublikaya rəhbərlik et­mə­yə başladığı ilk günlərdən Azər­bay­canın gör­kəm­li şəxsiyyətlərinin, elm və mədəniyyət xa­dimlərinin yu­bi­leylərinin müntəzəm surətdə qeyd olunması bir ənənə halını almış, bu isə Azərbaycan xalqının ümummilli prob­lemləri ilə sıx bağlı olub, milli ruhun, mil­li özünü­dər­kin yük­­səlişi, xal­qın tarixi yaddaşının özü­nə qaytarılması, müstəqil dövlətçilik ideyalarının ger­çəkləşməsi üçün zə­min yaratmışdı.

Heydər Əliyevin 1969-1982-ci illərdə Azər­­baycana rəh­bər­lik etdiyi dövr­də görülən işlər hə­min təməl prinsiplər əsa­sında milli dövlətçilik ideyasının gələcəkdə böyük hə­rəkətverici qüvvəyə çevrilməsinə təkan verdi.

İndiki dövrdə Azərbaycanın dövlət suverenliyi və iqtisadi müstəqilliyi, onun xarici, iqtisadi əlaqə­lə­ri­nin sistemli olaraq genişlənməsi və dünya iqtisadiyyatına da­ha dərindən in­teq­rasiya prosesi hələ 1970-1980-ci illərdə Hey­dər Əli­yev tərəfin­dən tə­məli qoyulmuş potensiala əsaslanır.

Həmin dövrdə elm və mədəniyyət xadim­lə­rinə, ziyalılara qarşı təzyiqlər, təqib və təh­qirlər Sovetlər İttifaqının bir çox başqa respublikalarında özünü aşkar hiss etdirdiyi hal­da qorxmaz, cəsur, möhkəm iradə sahibi olması sayəsində Hey­dər Əliyev Azərbay­can­da yaradıcı insanlar üçün sərbəst düşünmək və düşündüyünü tam ifadə edə bilmək, alt qatda isə milli-mənəvi ideala, Azərbaycanın dövlətçilik tarixində suverenliyi, müstəqilliyi təmin edən dəyərlərə aparan yolları tapmaq imkanı verən bir şərait yaratmışdı.

Heydər Əliyevin Azərbaycanın gələcəyini düşünərək uzaqgörənliklə atdığı addımlardan biri də azərbaycanlı gənclərin gərəkli ixtisaslara yiyələnməsi üçün keçmiş Sovetlər İttifaqının nüfuzlu ali məktəblərinə göndərilməsi təc­rübəsi kimi dəyərli təhsil ənənəsinin əsasını qoyması idi. Bu yolla həm Azərbaycanın elmi və kadr potensialı yüksəlir, həm də xalqımızın milli-mənəvi, əx­laqi dəyərlərinin təb­liği həyata keçirilirdi.

1969-82-ci illərdə 15 minə yaxın istedadlı gənc Moskvanın, o vaxtkı Leninqradın, Ki­­ye­­vin və digər böyük şəhərlərin aparıcı universitetlərinə oxu­­mağa göndərildi. Hə­min gənclər bu gün respublikamızda ziyalı təbə­qəsinin, elmin, sənayenin və ictimai həyatın digər sahələrinin aparıcı şəxsləridir. Qürur duyuram ki, ümummilli liderimizin qayğısı ilə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti kimi dünyanın aparıcı universitetlərindən birində təhsil almaq xoşbəxtliyi mənə də nəsib olmuşdur və digər həmyaşıdlarım kimi, həmin təhsil mənim də həyatımda həlledici əhəmiyyətə malik olmuşdur.

O illərdə Azərbaycandakı intibahı şərt­ləndirən amillərdən biri də respublikada təhsilin inkişafına xüsusi diqqət yetirilməsi, ana dilində təhsilə üstünlük verilməsi olmuşdu. Bu həmin dövr idi ki, hətta Moskvada, Sankt-Peterburqda nəşr olunan jurnallarda işıq üzü görə bilməyən yazılar fəal vətəndaşlıq nümunəsi olan əsərlər kimi Bakı mətbuatında dərc oluna bilir, şəxsən Heydər Əliyevin səviyyəsində hər cür hücumdan və qəsdlərdən qorunurdu. Həmin illərdə mədəniyyət və incəsənət nümayəndələrinin tarixi keçmişimiz, eləcə də bu günümüzlə bağlı qadağa qoyulmadan milli ruhlu əsərlər yarada bilmələri üçün münbit şəraitin təmin olunması gənc qələm sahiblərinə xüsusi qayğı və diqqətlə yanaşılması ilə əlaqəlidir.

Hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdə Heydər Əliyevin milli dövlət quruculuğunun əsasını təşkil edən strateji proqramında Azər­bay­can dili xüsusi diqqət mərkəzində idi. Ulu öndərin res­­publikaya rəh­bər­liyi dövründə Azər­baycan dilinə hə­­qiqi dövlət dili sta­tusu qazandırmağa yönəlmiş fəaliy­yətinin bəhrəsidir ki, 1978-ci il Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu təsdiq olundu.

XX əsrin son onilliklərində Azərbaycan elmi və təhsili də Heydər Əliyev şəxsiyyətinin, zəkasının və bacarığının işığında inkişaf etmiş və bugünkü səviyyəsinə gəlib çıxmışdır. Bu gün biz bir daha fəxrlə söyləyirik ki, Heydər Əliyev kimi nadir şəxsiyyət Bakı Dövlət Universitetinin məzunu olmuş, həyatının bütün dövrlərində bizim təhsil ocağımızla möhkəm bağlanmış, heç zaman BDU-dan öz qayğıkeş əlini çəkməmişdir. Bu onun ziyalılara olan sevgisindən, doğmalığından irəli gələn bir cəhət idi. Ona görə də hər zaman Azərbaycanın inkişafını və intibahını burada axtarır və əlindən gələni edirdi ki, Bakı Dövlət Universitetində yeni nəsil yetişdirmək üçün şərait olsun. Heydər Əliyev epoxasının mənəvi yüksəliş tarixinin mərkəzində məhz Bakı Dövlət Universitetinin dayanması reallıqdır. O deyirdi: «Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan xalqının milli sərvətidir». Və bu sərvəti göz bəbəyi kimi qorumaq üçün tələbkar rəhbər qətiyyəti göstərirdi. Eyni zamanda, hər bir ziyalıya, elm adamına, təhsil işçisinə öz əzizi kimi baxırdı. Azərbaycanın hər bir savadlı, təhsilli insanı onun sevimlisi idi.

Bütün dövrlərdə Bakı Dövlət Universitetinə Heydər Əliyevin xüsusi bir sevgisinin şahidiyik. O, BDU-ya olan məhəbbətini, ehtiramını, sevgisini bu sözlərlə bildirirdi: «Mən fəxr edirəm ki, Bakı Dövlət Universitetinin məzunuyam». Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması haqsızlıq ucbatından uzun müddət müstəqilliyini və dövlətçiliyini itirməyə məcbur olmuş xalqımıza hava və su kimi lazım idi. Ona görə gərək idi ki, bu məbədgah milli ruhu qoruyub saxlaya bilsin, Azərbaycan xalqında özünüdərk meyllərini oyatsın, xalqın öz milli təhsil sistemini və mənəvi tərbiyə formalarını yaratmasına yardımçı olsun.

Doğrudan da, tarixi proseslər göstərdi ki, Bakı Dövlət Universiteti təkcə milli və ictimai tərəqqimiz üçün gərəkli olmadı, həm də o, mənəvi qida rolunu oynadı. Dünyanın ən məşhur siyasi xadimlərindən biri olan möhtərəm Heydər Əliyev də Bakı Dövlət Universitetindən mənəvi qida almışdı. Azərbaycan xalqının milli, siyasi mənəviyyat tarixinin 34 ilə qədər dövrü dünya şöhrətli siyasətçi, səriştəli rəhbər, əvəzsiz şəxsiyyət Heydər Əliyevin işıqlı adı və səmərəli fəaliyyəti ilə daha da zənginləşmişdir. Həmin dövrdə Bakı Dövlət Universiteti diqqətdən kənarda qala bilməzdi. Bütün şüurlu həyatını doğma xalqının, ana vətəninin tərəqqisinə həsr etmiş Heydər Əliyev bu universitetin ən xırda problemlərinə də biganə qalmamışdı. Özünün tarixi missiyasını xalq qarşısında mətanətlə yerinə yetirən bir təhsil müəssisəsinin hansı böyük işlər görəcəyini Heydər Əliyev qədər dərk edən ikinci bir şəxs təsəvvür etmək çətindir. 60-cı illərin sonlarından etibarən, bütün Azərbaycan elm, təhsil və mədəniyyəti kimi, universitet də çiçəklənmə dövrünə qədəm qoydu, universitetin maddi-texniki təchizatı möhkəmləndirildi, tələbə qəbulu planı tədricən artırıldı, BDU xarici ölkələr üçün mütəxəssis hazırlayan əsas mərkəzlərdən birinə çevrildi. Bu illərdə univeristetdə elm və təhsil sahəsində ciddi uğrular əldə edildi. 70-80-ci illərdə universitetin hərtərəfli fəaliyyətinin genişlənməsi və təkmilləşməsi üçün böyük imkanlar yaranır. Bu, ilk növbədə, respublika rəhbərliyinin SSRİ tərkibində maksimum müstəqilliyə yönəldilmiş səyləri və siyasəti nəticəsində mümkün olurdu. Məhz həmin illərdə universitetin maddi-texniki bazası gücləndirilir, tədris işinin yaxşılaşdırılması və elmin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılır, informatika-hesablama mərkəzi açılır, yeni tədris binaları, laboratoriyalar, kitabxana, yataqxana və s. istifadəyə verilir, 1961-ci ildə fəaliyyəti dayandırılmış universitet nəşriyyatı 80-ci illərdə yenidən fəaliyyətini bərpa edir. 1973-cü ildə o zaman dünyada yeni elm sahəsi kimi tanınan kibernetika üzrə Universitetdə yeni fakültə açılır, bir qədər sonra həmin bazada Elmi-tədqiqat institutu fəaliyyətə başlayır. Bu dövrdə universitet kitabxanasının inkişafına böyük önəm verilir. Fondunun fəaliyyət dairəsinin genişliyinə və zənginliyinə görə respublika kitabxanalarının metodik mərkəzi hesab edilən bu kitabxanaya 1974-cü ildə «Elmi Kitabxana» statusu verilmişdir. 70-ci illər univeristetin inkişafı, maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, beynəlxalq əlaqələrinin genişləndiyi illər idi. Bu illərdə universitetə tələbə qəbulu planı artırıldı, yeni-yeni laboratoriya və kafedralar yaradıldı. 1977-78-ci tədris ilində universitetin ikinci tədris binası istifadəyə verildi. Məhz Heydər Əliyevin qayğısı sayəsində 70-ci illərdə universitet Asiya, Afrika və Latın Amerikasının inkişaf etməkdə olan ölkələri üçün mütəxəssislər hazırlayan güclü bir mərkəzə çevrildi. Azərbaycan universitetində təhsil alan həmin gənclər öz ölkələrinə döndükdən sonra müxtəlif vəzifələrdə çalışdılar, hətta sonralar bəziləri siyasi xadim, dövlət xadimi, ölkə rəhbəri oldu. Müsbət haldır ki, ABŞ-dan və Avropanın bir sıra ölkələrindən gələn tələbə və tədqiqatçılar da Azərbaycan elmi, təhsili, mədəniyyəti və tarixi ilə tanış olur, hətta universitet laboratoriyalarında və kafedralarında çalışırdılar. 1980-ci ildə universitetin yaradılmasının 60 illik yubileyi keçirildi və həmin tədbirlərdə Heydər Əliyev də iştirak etdi. Bu iştirakdan sonra da universitet həyatında bir sıra yeniliklər oldu – yeni laboratoriyalar və kafedralar açıldı, bir sıra əməkdaşa fəxri adlar verildi. 1965-70-ci illərdə universitetin rektoru, professor Mehdi Sadıq oğlu Əliyev, 1970-87-ci illərdə isə akademik Faiq Məmməd oğlu Bağırzadə olmuşdur.

1985-ci ildə 1448 nəfər qəbul pla­nına qarşı Universitetə 4003 ərizə verilmişdi. Qəbul imtahanlarının nəticələrinə görə 1266 nəfər Universitetə qəbul edildi. Axşam şöbəsinə 375 nəfər tələbə qəbulu nəzərdə tutulmuşdu. Bu yerlərə 857 ərizə verilmişdi.

İmtahanları vermiş 448 nəfərdən 330 nəfə­ri Universitetin axşam şöbəsinə qəbul edilmişdi.

Qiyabi şöbəyə qəbul planı 500 nəfər idi. Bu şöbəyə ərizə vermiş 1431 abituriyentdən 505 nəfəri qəbul olunmuşdu.

1986/87-ci tədris ilində əyani şöbədə 7036, axşam şöbəsində 2189, qiyabi şöbədə 3244 tələbə təhsil alırdı. Bu, bütövlükdə 12469 tələbə demək idi. Həmin dövrdə ADU-da dünyanın 61 ölkəsindən 500 əcnəbi tələbə təhsil alırdı.

1987-ci ildə Universitetin 3-cü tədris binası – doqquzmərtəbəli korpus istifadəyə verildi. Bu binada Tətbiqi riyaziyyat, Şərqşünaslıq, Jurnalistika və Kitabxanaçılıq fakültələri yerləşdirildi.

UNİVERSİTET MÜSTƏQİLLİYİN İLK İLLƏRİNDƏ VƏ YENİ İNKİŞAF DÖVRÜNDƏ

Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanın, o cümlədən universitetin həyatında qarışıqlıq, mürəkkəbliklərlə dolu anları bir fakt da sübut edir ki, 1989-93-cü illərdə BDU-da 5 dəfə rektor dəyişdirildi: 1987-89-cu illərdə AEA-nın müxbir üzvü, prof. Yəhya Cəfər oğlu Məmmədov; 1989-90-cı illərdə akademik Cəmil Bahadur oğlu Quliyev; 1990-92-ci illərdə akademik Mirabbas Göycə oğlu Qasımov; 1992-93-cü illərdə prof. Firudin Yusif oğlu Səməndərov.

1993-cü ilin iyun ayında xalqımızın təkidli tələbi ilə Heydər Əliyevin yenidən müstəqil respublikamızın rəhbərliyinə gəlməsi ölkədə əhval-ruhiyyəni müsbət istiqamətdə dəyişdirdi, Bakı Dövlət Universiteti, tədricən, öz mövqeyini bərpa etməyə başladı. Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə qayıdarkən, Heydər Əliyev ölkəni fəlakət və xaosdan, parçalanıb məhv olmaqdan, vətəndaş müharibəsindən xilas edərkən belə Bakı Dövlət Universitetini yaddan çıxarmadı və onun dövlətin yaradılıb möhkəmlənməsində rolunu çox yüksək qiymətləndirdi. O, şəxsən bir neçə dəfə universitetə gələrək, bu təhsil ocağına yenidən həyat verdi. Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışı sanki bütün elm adamlarına, o cümlədən Bakı Dövlət Universitetinin kollektivinə gələcəyə inam hissi aşıladı. Universitetin kollektivi Azərbaycanı bəlalardan və düşdüyü xaotik vəziyyətdən çıxarmaq üçün qərarlı olan Heydər Əliyevə əsl dayaq oldu və ziyalı sözünü dedi. Qeyd edək ki, 1993-96-cı illərdə BDU-nun rektoru Murtuz Nəcəf oğlu Ələsgərov, 1996-98-ci illərdə Misir Cümayıl oğlu Mərdanov, 1999-2018-ci illərdə Abel Məmmədəli oğlu Məhərrəmov olmuşdur. Elçin Səfəralı oğlu Babayev 2019-cu il 11 mart tarixindən BDU-nun rektorudur.

1994-cü ildə Bakı Dövlət Universitetinin yaradılmasının 75 illiyi tamam oldu. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin sərəncamı ilə yubiley komissiyası yaradıldı. Yubiley komissiyasının iclasına Heydər Əliyevin şəxsən sədrlik etməsi Azərbaycan rəhbərinin universitetin cəmiyyətin həyatında roluna və yerinə verdiyi böyük qiymət və diqqətlə bağlı idi. Bu həm də ümummilli liderin ölkəmizdə elm, təhsil və mədəniyyətə yüksək qayğısının nümunəsi idi. Təntənəli yubiley mərasimində iştirak edən Heydər Əliyev geniş nitq söylədi. Bu nitq məzmunca geniş, mahiyyətcə dərin, hədəflərinə görə strateji əhəmiyyət daşıyırdı. Heydər Əliyev deyirdi: «Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan xaqlının, Azərbaycan Respublikasının milli sərvətidir, milli iftixarıdır...».

1999-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin yaradılmasının 80 illiyi tamam oldu. Bu münasibətlə 1999-cu il dekabrın 28-də universitet kollektivinə göndərdiyi təbrik məktubunda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev yazırdı: «Diqqətəlayiqdir ki, Bakı Dövlət Universiteti öz fəaliyyətinin bütün dövrlərində elm və təhsil məbədi olmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan dilinin inkişafında, milli şüurun, vətənpərvərlik ruhunun inkişafında xidmətlər göstərmiş bir mərkəz rolunu oynamışdır. Bakı Dövlət Universitetinin əsasını qoyanların, onun inkişafına təkan vermiş insanların əməyini daim yüksək qiymətləndirərək, onların xatirəsini böyük minnətdarlıq və ehtiram hissi ilə yad edirəm».

Böyük tarixi əhəmiyyət daşıyan bu fikirlər həm univeristeti quranların xatirəsinə ehtiramın nümunəsi, həm də Azərbaycan xalqının milli və mənəvi inkişafında Bakı Dövlət Universitetinin oynadığı rola verilən dəqiq qiymət idi.Universitet kollektivi fəxr edir ki, xalqına, onun mədəniyyətinə son dərəcə bağlı olan, şəxsiyyəti ilə insanlığın işıqlı zəka və qüdrət rəmzinə çevrilən, müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskarı və memarı olan ümummilli lider Heydər Əlirza oğlu Əliyev elmin və təhsilin inkişafına göstərdiyi qayğıya, universitetin adını və şöhrətini yüksəklərə qaldırdığına, Azərbaycan xalqı və dövləti qarşısında misilsiz xidmətlərinə görə universitetinin Böyük Elmi şurasının qərarı ilə BDU-nun məzunu və fəxri doktoru adına layiq görülmüşdür. Bakı Dövlət Universitetinin zəngin və məzmunlu tarixinin ən şərəfli səhifələri Heydər Əliyevin iştirakı və qayğısı sayəsində yazılmışdır. Universitet təhsildə də, elmin inkişafında da, maddi bazanın möhkəmləndirilməsi sahəsində də ən böyük nailiyyətlərini məhz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrlərdə qazanmışdır. BDU çox böyük alimlər, ictimai xadimlər, yaradıcı ziyalılar yetişdirmişdir. Lakin tam məsuliyyətlə, demək olar ki, Bakı Dövlət Universitetinin ən böyük məzunu xalqına, onun mədəniyyətinə və mənəviyyatına son dərəcə bağlı olan, şəxsiyyəti ilə xalqımızın simvoluna çevrilən, Azərbaycan dövlətinin xilaskarı və qurucusu, dünya azərbaycanlılarının lideri Heydər Əliyevdir. Heydər Əliyev BDU-nun həm bütün Azərbaycan xalqının, həm də universitetimizin şöhrətini yüksəklərə qaldıran, millətinə xidmət göstərən ən məşhur məzunudur. Heydər Əliyev BDU-nun məzunu olması ilə fəxr etdiyini dəfələrlə vurğulamış, onu Azərbaycan xalqının milli sərvəti adlandırmışdır. Bu, ulu öndərimizin universitetin müdriklik çağına verdiyi ən sərrast qiymətdir.

BDU İQTİSADİ POTENSİALIN İNTELLEKT KAPİTALINA ÇEVRİLMƏSİ İLLƏRİNDƏ

BDU son zamanlar ölkəmizdə təhsil islahatlarının həyata keçirilməsində çox önəmli rol oynayır. Cəmi 44 əməkdaşla fəaliyyətə başlayan universitetin 16 fakültə, 120 kafedra, 2 Elmi-Tədqiqat İnstitutu, 3 Elmi-Tədqiqat Mərkəzi və 24 Elmi-Tədqiqat Laboratoriyalarında 3000 nəfərədək əməkdaş çalışır. Bolonya təhsil sisteminə qoşulmuş universitetdə kompyuter texnologiyasının tətbiqi sahəsində böyük işlər görülmüş, ayrıca İnformasiya Texnologiyaları Mərkəzi, bütün fakültələrdə isə hər birində onlarla kompyuter olmaqla, 20 elmi-tədqiqat sinfi yaradılmış və müəllimlərlə təmin edilmişdir. Hər bir fakültənin kompyuter sinfində lokal şəbəkə yaradılmış və həmin kompyuterlərin BDU-nun ümumuniversitet lokal şəbəkəsi vasitəsi ilə internetə çıxışı təmin edilmişdir. Böyük iftixar hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, son illər ərzində BDU-nun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, universitet şəhərciyinin və tədris korpuslarının abadlaşdırılması, tədrisin texniki vasitələrlə təchiz edilməsi, elmin son nailiyyətlərinin təcrübəyə tətbiqi, yeni cihazların alınması sahəsində böyük işlər görülmüşdür. BDU-da elmin və təhsilin kitabxana-informasiya xidməti ilə təminatında zəngin kitab fonduna malik Elmi Kitabxana mühüm rol oynayır. Kitabxana işinin kompyuterləşdirilməsi elmi-tədqiqat laboratoriyasının köməyi ilə respublikamızda ilk dəfə olaraq kitabxananın kompüterləşdirilməsi işinə başlanmış, elektron kataloq yaradılmış, kitab, jurnal və qəzet fondunun böyük hissəsi elektron kataloqa salınmışdır. Universitetin müasir çap maşınları və texnologiyalarla təchiz edilmiş nəşriyyatı fəaliyyət göstərir. “Bakı universiteti” nəşriyyatı dərslik, dərs vəsaitləri, proqram və metodik göstərişlərin, hətta irihəcmli monoqrafiyaların çap edilməsi sahəsində ciddi uğurlar qazanmağa başlamışdır. Bakı Dövlət Universitetinin bir çox tələbələri və əməkdaşları Ermənistanın hərbi təcavüzünə qarşı döyüşlərin ön cərgələrində getmiş, Qarabağ uğrunda ağır döyüşlərdə iştirak etmiş, bəziləri canlarını vətən yolunda qurban vermiş, bir çoxları isə fiziki sağlamlıqlarını itirmişlər. Universitetin həyətində Vətən uğrunda şəhid olan oğulların xatirəsinə abidə ucaldılmışdır. Şəhidlərinin qəhrəmanlığı tələbə gənclərimizə örnəkdir. Universitetdə tələbə gənclərin vətənpərvərlik və milli dövlətçilik ruhunda tərbiyə edilməsi sahəsində ciddi iş aparılır. Gənclər təşkilatı, həmkarlar komitəsinin fəaliyyəti bu baxımdan diqqətəlayiqdir.

Bakı Dövlət Universitetinin inkişafının yeni mərhələsi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin adı ilə bilavasitə bağlıdır. Universitetin sonuncu tədris korpusu 1988-ci ildə istifadəyə verilmişdi. Həmin tarixdən keçən dövr ərzində açılan yeni fakültələr, kafedralar, laboratoriyalar, elmi-tədqiqat institutları və digər qurumlar, habelə tələbələrin sayının kəskin artması tədris prosesində xeyli problemlər yaratmışdı. Ona görə də yeni tədris korpusunun tikintisi barədə qərar qəbul edilmiş və onun inşasına 1991-ci ildə başlanmışdı. 1994-cü ilədək binanın yalnız bir mərtəbəsi tikilmişdi. Azərbaycan xalqının Azərbaycan Respublikasının Prezidenti vəzifəsinə seçdiyi İlham Əliyev Bakı Dövlət Universitetinin yeni korpusunun inşası prosesi ilə yaxından maraqlanıb, yaranmış vəziyyəti dərindən öyrənərək, qəti qərarlar qəbul edib, yeni tədris korpusunun tikintisinə xüsusi qayğı göstərib. İlham Əliyevin bilavasitə göstərişi ilə tikinti işləri üçün vəsait ayrılıb və inşa işləri başa çatdırlıb. Yeni tədris korpusu 2008-ci il sentyabrın 15-də istifadəyə verilib. Açılış mərasimində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin iştirak etməsi və geniş nitq söyləməsi universitet kollektivinin həyatında əlamətdar hadisəyə çevrildi. Prezident İlham Əliyev nitqində universitetin ölkəmizin elm və təhsilində oynadığı rola xüsusi diqqət çəkdi, professor-müəllim heyətinin əməyini yüksək qiymətləndirdi, dövlətin universitetə göstərdiyi xüsusi qayğını vurğuladı, qarşıda duran vəzifələrdən danışdı, böyük strateji niyyətləri, xüsusən təhsilin keyfiyyətinin daha da yaxşılaşdırılmasını, xarici ölkələrlə əlaqələrin genişləndirilməsini, yeni təcrübənin öyrənilməsi və tətbiq edilməsini, qabaqcıl universitetlərə azərbaycanlı gənclərin təhsil almaq üçün göndərilməsini qarşıya məqsəd qoydu. Prezident İlham Əliyevin nitqi universitet kollektivi tərəfindən yüksək ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı, daha yaxşı işləməyə və təhsil almağa stimul verdi. Azərbaycan hərtərəfli inkişafını elm və təhsildə, güclü insan kapitalının formalaşdırmasında görən dövlət başçısı İlham Əliyev BDU-nun cəmiyyətdəki yeri və rolunu, ictimai əhəmiyyətini daim yüksək dəyərləndirir, onun davamlı yüksəlişi, tərəqqisi naminə bütün zəruri tədbirləri həyata keçirir. 24 aprel 2009-cu ildə imzaladığı sərəncamla universitetin 90 illik yubileyinin respublika miqyasında geniş şəkildə qeyd olunması, 30 oktyabr 2009-cu il tarixi sərəncamları ilə Bakı Dövlət Universitetinin ümumilikdə 107 nəfər professor-müəlliminə müxtəlif fəxri adlar, mükafatlar, fərdi təqaüdlər verməsi və yubiley tədbirinə qatılması müsəlman Şərqində ilk Avropa tipli ali təhsil ocağı olan BDU-nun milli kadr hazırlığındakı müstəsna yeri və roluna verilən yüksək qiymətdir.

2013-cü il sentyabrın 18-i Prezident İlham Əliyev və Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın Bakı Dövlət Universitetinin Qubadakı Tədris-təcrübə və istirahət mərkəzinin açılış mərasiminə qatılması universitet tarixinin ən şərəfli səhifələrindəndir. Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan ali məktəblərinin flaqmanı, dövlətçiliyin barometridir. Bu gün ölkədə aparılan təhsil islahatlarının önündə gedən Universitet kollektivi Avropaya surətlə inteqrasiya edən ölkəmizin gələcəyini təmin edən yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması üçün əlindən gələn hər şeyi edir.

Universitet kollektivi Prezident İlham Əliyev tərəfindən göstərilən diqqət və qayğıya cavab olaraq, təhsildə və elmdə yüksək yaradıcılıq uğurlarını zənginləşdirmək, dünya təhsilinə və elminə inteqrasiyanı sürətləndirmək üçün gərgin səylərini davam etdirir.