Təbiətin dirilməsi, gecə ilə gündüzün bərabərləşməsi, əkinçilik həyatının başlanğıcını özündə təcəssüm etdirən Novruz bayramının ikinci çərşənbəsi el arasında “Kül çərşənbəsi”, “Külə çərşənbə”, “Od çərşənbəsi”, “Xəbərçi çərşənbə”, “Üskü çərşənbə”, “Xız çərşənbə” və s. adlarla tanınır. Od dünyanın xeyirxah qüvvələrinin başlanğıcı, Günəşin yerdəki rəmzi kimi düşünülüb. Bu çərşənbə əski görüşlərlə bağlı olub, Günəşə, oda tapınma ilə əlaqədar yaranıb. Qobustan qayaüstü rəsmlərində “Yallı” rəqsinin od ətrafında ifa edilməsi əcdadlarımızın oda olan sevgisinin bariz nümunəsidir. Qədim etiqadlara görə, insanlar od-ocağı nə qədər çox əzizləsələr, təbiət bir o qədər tez canlanar və torpaq qış yuxusundan tez oyanardı. İnanılırdı ki, Günəşin yerdəki təmsilçisi od-alov təzələnməklə yanaşı, insanları ”çillədən” xilas edib, azar-bezardan qoruyur, sağlamlıq, paklıq, gümrahlıq bəxş edir. Bu axşam evlərdə tonqal nə qədər gur yandırılarsa, yeni ildə hər ailənin həyatı o qədər nurlu və xoşbəxt keçər. Adətə görə, bu çərşənbə axşamı ailənin sonbeşiyi evin 4 küncündə şam, çıraq yandırmaqla hər tərəfi nura qərq edər, otaqların taxçalarında yerləşdirilmiş güzgülər şam-çırağın gücünü bir neçə dəfə artırar və deyərdilər: “Od-çıraq yandıran xeyir aparar, çırağı heç vaxt sönməz”.  
İnsanları azara-bezara salan bədxah qüvvələr ocaq və tonqal külünə toplaşdığından, köhnə ilin çətinlikləri, acısı, uğursuzluqlarından yaxa qurtarmaq üçün il boyu cəmlənmiş külü ev-eşikdən uzaq bir yerə aparar, divar dibinə, axar suya və ya yağış axan novdanın altına tökərdilər. Deməli, ilaxır çərşənbələrdə insanların çillələrinin töküldüyü külü təmizləyici gücə malik olan su təmizləyir. Külü aparmış şəxs evinə qayıtdıqda soruşardılar: “Haradan gəlirsən?”  O cavab verərdi: “Toydan-bayramdan”. “Özünlə nə gətirmisən?” sualına həmin şəxs belə cavab verməli idi: “Sağlıq-salamatlıq”.
Bu çərşənbə axşamında ayin və mərasimlərin əksəriyyəti tonqal və ocaq başında icra olunur. Çərşənbə tonqalına yaş, ağlayan və ya acı tüstülü ağac atılmazdı, insanlar sonsuz qalmaqdan qorxardılar. Çərşənbə tonqalı quru odun, kol-kos, çırpı və qaratikandan ibarət olmalı idi. Elin ağsaqqalının darvazasının yanında, məhəllə və kəndin mərkəzində, düzənlikdə, axar suların sahilində böyük tonqallar qalanardı. Hər həyət-bacada, darvaza önündə ailə, soy-nəsil tonqalları qalanar, hətta uzaq səfərdə olan ailə üzvləri üçün də ayrıca tonqal çatılardı. İnsanlar növbə ilə tonqalın üstündən 3 və ya 7 dəfə hoppanar və bu zaman tonqala müraciətlə “Azarım-bezarım, ağrım-acım, qadam-bəlam bu oda tökülsün”  və ya  “Bizdən bəla uzaq olsun, qüssə-kədər iraq olsun, sarılığım keçsin sənə, qırmızılığın, qızıllığın mənim olsun!” - söyləyərdilər. Ərə veriləcək nişanlı qızları tonqalın, ocağın başına dolandırar və “odlu-ocaqlı olsun!” - deyərdilər. Ərə getməmiş qızları hər vasitə ilə tonqalın üzərindən hoppanmağa məcbur edər və onların “bağlı” bəxtlərinin açılacağına inanardılar. Tonqalın, odun təsir gücünü artırmaq məqsədilə oda üzərlik səpərdilər. İnsanlar ev-eşiyini, heyvanları bəd-nəzərdən qorumaq üçün evini, ağılı, tövləni üzərlik tüstüsünə tutardılar. Gənclər tonqaldan qızarmış kösövü, süpürgəni və ya neftə hopdurulmuş lopa məşəllərini göyə atardılar.
Od çərşənbəsi axşam qaranlıq düşən zaman insanlar qədim mənşəli “Pülənbəri // yanar körpü” mərasiminin icrasına başlayardılar. Əski çağlarda Od çərşənbəsi axşamı uca bir təpə başında quru ağac və kötüklərdən körpü düzəldər, ona od vurar və bütün kənd əhlini həmin yanar körpünün altından keçirərdilər. Ardınca qoyun-quzu və digər mal-qaranı həmin körpünün altından, sonralar isə iki yanar odun arasından keçirərdilər. Sonuncu heyvan keçdikdən sonra bu körpü dağıdılar və ya axırıncı heyvanın üzərinə tökülərdi. Bu körpünün altından və iki od arasından keçənlər qışdan qalmış azar-bezarı, qada-bəlalarını, ağırlıqlarını yanar oda tapşırmaqla çillədən çıxar, paklaşar, sanki yenidən doğulardı. “Püli-ənvəri” deyimi lüğətlərdə “nur körpüsü” deməkdir. Əcdadlarımız inanmışlar ki, Od çərşənbəsi tonqallarının alov dilimləri insanların arzu və istəklərini ulu Tanrıya çatdırır. “Pülənbəri” mərasimi başa çatdıqdan sonra insanlar bir-birinə “Od-alovun ömrü uzun olsun, ocağınız odlu, qazanınız qaynar olsun” arzu-niyyətlərini söyləyər və evlərinə qayıdardılar. Adamlar ocaq, kürə, çıraq və təndirə yaxınlaşıb salavat çevirər, onları canlı varlıq kimi salamlayardılar. Bu mərasimləri keçirməkdə əsas məqsəd ağır qış günlərinin naqısliklərini, ağrısını, qada-bəlasını və çilləsini odun üstünə töküb təmizlənmək, yenilənmək, saflaşmaq, paklaşmaq olub.   
Bu çərşənbə bəzi regionlarda “Kül çərşənbəsi” adı ilə də tanınır. Kül çərşənbəsində kəndli bağ-bostanın, əkin-biçinin qış yuxusundan oyanmasını istədiyindən axşam yandırılmış çərşənbə tonqalının külünü isti-isti bağa, bostana, əkiləcək yerə səpər.  
İkinci çərşənbəyə el arasında “Xəbərçi çərşənbə” də  deyilir. Bu çərşənbə xalqın böyük həsrətlə gözlədiyi ilaxır çərşənbənin, ilin təhvil olduğu günün yaxınlaşmasından xəbər verir.
Qədim türklərdə, o cümlədən Göytürklərdə düşmən tərəfindən danışıq üçün gələn elçilər qalanmış tonqalın üstündən keçməli olurdular. Yalnız bundan sonra elçilərə xaqanın hüzuruna gəlməyə icazə verirdilər. İnama görə, od düşmənin ürəyindəki kin-küdurəti, bədxah düşüncəni, düşmənçilik hisslərini məhv edirdi. Odun paklaşdırıcı, saflaşdırıcı, təmizləyici qüvvəsinə inamın izlərinə mənbələrdə rast gəlirik. 568-ci ildə Bizans elçisi Zemarkos Göytürklərin yanına elçi sifətiylə gəldiyi zaman türklər elçi heyətini tonqalların arasından keçirərək yaman ruh və şər qüvvələrdən təmizlədikdən sonra xaqanın hüzuruna gətirmişlər.  
İnsanların Novruz bayramı vaxtı tonqalın üstündən atılması odun saflaşdırıcı qüvvəsinə inamla bağlıdır. Bu çərşənbə axşamında qonşular təziyəli insanların həyətində tonqal yandırmaqla həmin ailəni də yasdan çıxarırdılar. Əcdadlarımız od-ocağa azar-bezarı məhv edən, şər ruhları qovan, günah və ağırlıqlardan təmizləyən, çətinlikləri azaldan qüvvə kimi baxmışlar. Çərşənbə tonqalı özü yanıb sönməlidir, onu yarımçıq və ya su ilə söndürmək olmaz. Ev-eşikdən var-dövlət, bərəkət, məhsuldarlıq azalmasın deyə, onların ətrafına qızdırılmış dəmir şişlə 3 dəfə çızıq çəkirdilər.
Türk hökmdarları ilin təhvil olunduğu vaxtda tonqal qalatdırmaqla ocağın rənginə görə gələcəkdə baş verəcək hadisələrdən xəbərdar olardılar. Əgər alov yaşıl rəngə çalırdısa, ilin bərəkətli, məhsuldar, yağmurlu olacağı düşünülürdü. Ağ rəngli alov qıtlıq əlaməti idi. Alovun sarı rəngdə olması xəstəlik olacağı, qara rəngə boyanması hökmdarın öləcəyi və ya uzaq səfərə gedəcəyi, qırmızı rəngə çalması isə savaş olacağından xəbər verirdi.  
Zərdüştlikdə göstərilir ki, Günəşin, xeyir tanrısı Ahura Məzdanın yerdəki rəmzi od həyatın qaynağı olub, bütün canlılara can verir. Od insanın canı, onun enerjisidir. Türklər oda təmizləyici, saflaşdırıcı bir element kimi baxdıqları halda, atəşgahlarda oda qulluq edən Zərdüşt kahinləri bədxah nəfəsləri ilə müqəddəs odu kirlədəcəklərindən qorxaraq ağızlarını xüsusi əski parçaları ilə örtərdilər. Deməli,“Avesta”da Od sitayiş olunan bir kultdursa, türk mifoloji düşüncəsində qoruyucu bir elementdir.  
Türk xalqlarında od hər bir evə xoşbəxtlik gətirən mifoloji varlıq kimi göstərilir və insanın oda münasibətindən onun ailəsinin sağlamlığı, heyvanların artımı, məhsuldarlığı asılıdır. Odun təmizləyici və qoruyucu funksiyasının geniş yayıldığı türk xalqlarında oda, ocağa böyük sayğı və hörmətlə yanaşmaqla ona insani keyfiyyətlər yükləmişlər. Məsələn, ocağa ayaqla basmaq və ya odu su ilə söndürmək, ona tüpürmək olmaz. İnanca görə, ocağa su tökməzlər-ocaqda məleykə var.  
Əski türklər ocağı nəsil, ailə ilə əlaqələndirirdi. Od insanı yaşadığı yerə-yurda, el-obaya bağlayır. Elə babalarımızın yurd-yuvası da od-ocaq duyğusu ilə tanınır. Babalarımız da insanın məskən saldığı yerə “ocaq” demişlər. Od qalanan yer müqəddəs bilinmişdir. Ocaq cadırın, ümumi mənada kosmosun mərkəzi işarəsidir. “Ocağı yanmaq” ifadəsi ailənin mövcudluğuna, “ocağı sönmək” ifadəsi isə ailənin məhv olmasına, böyük bir fəlakətə işarədir.  
İnsanı bədxah ruhlardan, xəstəliklərdən qoruyan odun təmizləyici funksiyası bir sıra mərasimlərdə, o cümlədən yas mərasimlərində qorunur. Məsələn, qırğızlarda odun müqəddəsliyi və təmizləyici funksiyası ölünü dəfn etmə mərasimində özünü göstərir. Odun müalicəvi funksiyasını revmatizm, ruh və yel xəstəliklərinin müalicəsi zamanı görürük. Bəzi bölgələrimizdə qorxan uşağın üstündə pambıq yandırmaqla odun cinləri, bədxah ruhları qovacağına inanılır.
Od və ocaq kultunun yüksək dəyər qazanmasının səbəblərindən biri də əcdadlar kultu ilə bağlı olmasıdır. Ailə ocağına əcdad ruhlarının toplanması odun başqa bir özəlliyini də ortaya çıxarır. Ocaq birləşdirici, toplayıcı funksiya da daşıyır.  
Od çərşənbəsində şam süfrəsini paxlaplov bəzəyərdi. Çərçənbə süfrəsi başa çatdıqdan sonra onu oçaq-manqal üstündə silkələyib, odla saflaşdırardılar. Çərşənbə süfrəsinin şam-çırağını yarımçıq söndürmək olmaz. Bu çərşənbədə əksər qız-gəlinlər saçlarına, əllərinə xına qoyub, vəsmə yaxardılar. Bütün arzu və diləklərin bu çərşənbə axşamında həyata keçəcəyinə inanan ərgən qızlar ürəklərində niyyət tutub saçlarını açıb tökər, bir şam başı üstə, o birisini ayağı altında yandırıb, bir güzgü başı üstünə, o birisini ayağı altına söykəyib yatardılar. Gecə yerindən qalxıb güzgüyə baxar və orada gələcək nişanlılarını görməliydilər.  
Od, ocaq türk və dünyanın bir çox xalqlarında Günəşin yerdəki rəmzi, ailə və nəslin mövcudluğu, birlik rəmzi, gələcəkdən xəbər vermə, müalicəvi, təmizləyici, paklaşdırıcı, qoruyucu funksiyalarını daşıyır. Babalarımızın ən qədim andı Günəş, od-ocaq ilə bağlı idi. And içərkən “Od haqqı”, “Günəş haqqı”, “O işığa, o ocağa and olsun!”, alqış eləyəndə isə “Ağ gün görəsən!”, “İşıqlığa çıxasan!”, “ Üstünə nur çilənsin!” və s. demişlər.

Məhəmməd  Məmmədov,
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı kafedrasının dosenti